كلمات كليدي : جمعيت، حركت جمعيتي، شاخص مرگ ومير، اميد زندگي
نویسنده : طاهره عطوفي كاشاني
واژه شاخص به‌معنای اعم آن، مفهوم یا عددی است که اندازه کمیت معینی را مشخص می‌نماید؛ اما به‌مفهوم اخص آن، عددی است که نسبت کمیت معینی را به کمیت مبنا (یعنی100یا1000) نشان می‌دهد.[1]
شاخص‌های مرگ‌ومیر شاخص‌هایی هستند که فراوانی وقایع جمعیتی مرگ‌ومیر یک سال معین را نسبت به جمعیت میانه همان‌سال نشان می‌دهند. آماری که از تعداد مرگ‌ومیرهای یک کشور در یک سال به‌دست می‌آید، زمانی قابل‌مقایسه با آمارهای مرگ‌ومیر سال‌های قبل یا بعد است که نسبت به جمعیت کل آن کشور در میانه آن سال بیان می‌گردد.[2]
مرگ‌ومیر، یک واقعه جمعیتی
جمیت‌شناسی، یکی از شاخه‌های علوم اجتماعی است که با استفاده از روش‌های تحلیلی، آماری و ریاضی در دو بعد اصلی به توصیف ساخت و حرکات جمعیت‌های انسانی و تبیین عوامل موثر بر آنها می‌پردازد؛[3] حرکات جمعیتی، همان جنبه‌های پویا و متحول جمعیت انسانی است که در طول زمان برای آن پیش می‌آید که بر دو قسم است: "حرکات زمانی جمعیت" و منظور از آن، افزایش یا کاهش جمعیت متأثر از دو عامل طبیعی ولادت و مرگ‌ومیر است و بدین‌لحاظ به آن حرکات طبیعی گویند؛ قسم دیگر، "حرکات مکانی جمعیت" است که تحت شرایط خاصی آن را مهاجرت می‌نامند و از فرمول زیر پیروی می‌کند:[4]
Dp=+B-D+I-E (دلتا)
تغییرات جمعیت :Dp
موالید: (Births)B
مرگ‌ومیر :D (Deaths)
مهاجرت به داخل :(Immigration) I
مهاجرت به خارج :(Emigration)E
بنابراین، مرگ‌ومیر از وقایع حیاتی و طبیعی است که به‌عنوان پدیده زیستی، جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی از ارکان اصلی کاهش جمعیت محسوب می‌شود که موجب تعادل آن می‌گردد.[5]
سابقه توجه به شاخص‌های مرگ‌ومیر
عامل جمعیت در اکثر ممالک به انحاء متفاوتی از زمان قدیم مورد توجه بوده و به‌ویژه در مسائل مربوط به بسیج سربازان و أخذ مالیات و تعیین شمار اتباع، پدیده بااهمیتی بوده است؛ در ایران نیز در سفرنامه ناصرخسرو و چند کتاب دیگر، موضوع جمعیت مناطق و شهرها و عامل جمعیت مورد توجه بوده است و از ارکان مهم قدرت نظامی، سیاسی و اقتصادی به‌شمار می‌آمده است.
وقایع چهارگانه جمعیتی مانند ولادت، مرگ‌ومیر، ازدواج و طلاق نیز بااهمیت تلقی و در اروپا به‌وسیله مقامات کلیسا نظارت می‌شد؛ نمونه کامل آن، ثبت دفاتری است که از قرون 17و 18میلادی از ناحیه اسقفی کروله در نرماندی فرانسه باقی ماند. در ایران نیز از کاربرد و تفسیر اسناد شجره نسب به‌عنوان یک روش پژوهش جمعیتی در موضوعات مربوط به تولد، مرگ و ازدواج می‌توان نام برد. سرانجام، روش شناخت جمعیت براساس سرشماری از قرن18 در چند کشور اروپایی آغاز و سپس در20 کشور تا پایان قرن 19 اولین سرشماری‌ها به‌معنای علمی و واقعی انجام گردید.[6]
جمعیتشناسی در قرن حاضر و عمدتا بعد از جنگ جهانی دوم نیز اهمیت فراوانی یافت که از دیدگاه‌های مختلف مطالعه می‌شود و مهم‌ترین آنها: تعداد و فرایند رشد جمعیت با میزان‌های ولادت و مرگ‌ومیر، توزیع سنی و جنسی جمعیت و ... می‌باشد.[7]
اهمیت و جایگاه شاخص مرگ‌ومیر
مرگ سرنوشت محتوم همه آنانی است که به‌دنیا آمده‌اند، تنها تفاوت موجود در بین مرگ‌ومیرها، علت مرگ و طول عمر خواهد بود. اگر ولادت و باروری در حرکت زمانی جمعیت، نقش مثبتی ایفا می‌کند، مرگ‌ومیر نیز در این روند نقشی کاهنده دارد؛ علاوه‌برآن، تعداد مرگ‌ومیرها نوع و شدت آن، توزیع سنی و جنسی مردگان، "امید زندگی" به‌هنگام تولد و سایر مسائل مرتبط از مهم‌ترین شاخص‌های بهداشتی و بالاتر از آن، از اساسی‌ترین شاخص‌های توسعه انسانی در جوامع به‌شمار می‌رود.[8]
ازآنجاکه مرگ‌ومیر، علاوه‌بر داشتن جنبه طبیعی، جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی و غیره نیز دارد، بنابراین مطالعه آن، چه از بعد جمعیت‌شناختی و چه از ابعاد دیگر، حائزاهمیت است؛ اما این‌کار مستلزم دست‌یابی به منابع آماری معتبر است.[9] همچنین، به‌لحاظ تکرارناپذیربودن واقعه مرگ، ثبت به‌موقع آن، مهم است و آمار صحیح آن پایه تحلیل‌های جمعیتی است؛ چرا که در صورت عدم آگاهی دقیق از آن در هر سال معین، میزان افزایش جمعیت برآورد نخواهد شد و موجب عدم تعیین ساخت سنی جمعیت‌ها و به‌دنبال آن اتخاذ خط‌مشی‌های دورازواقع خواهد شد.[10]
بنابراین، مطابق قوانین در تمام کشورها خویشان شخص متوفی، پزشک معالج و پزشکی، که اجازه دفن او داده، مشترکا مسئول اعلام فوت او هستند. اهمّ اطلاعات ذکرشده در هنگام اعلام مرگ: نام متوفی، سن، محل تولد، وضع مسکن، شغل، وضع خانوادگی، علت فوت و مانند آن می‌باشد. بدین‌لحاظ مرگ‌ومیر، موضوع اصلی ثبت احوال به‌حساب می‌آید.[11]
سطح میزان مرگ‌ومیر در جهان
برخلاف میزان‌های موالید، که در نواحی توسعه‌یافته و درحال‌توسعه دارای تباین و تفاوت فاحشی است و در این مورد، کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی در مقام مقایسه با کشورهای درحال‌توسعه نسبت یک بر سه وجود دارد، اما در مورد میزان مرگ‌ومیر، وضع چنین نیست. تفاوت میزان‌های مرگ‌ومیر دو ناحیه پیشرفته و درحال‌توسعه چندان زیاد نیست. باوجوداین، باید دانست این تفاوت کم در مورد میزان‌های مرگ‌ومیر بیانگر وضع بهداشتی-درمانی نزدیک و شبیه به‌هم در این دو قطب جمعیت جهان نیست و این وضعیت، ناشی از ساختمان سنی این دو جمعیت است. بدین‌نحو که در کشورهای درحال‌توسعه، جمعیت بسیار جوان است (حدود40درصد کمتر از 15سال دارند) و پیران نسبت بسیار کوچکی را در جمعیت تشکیل می‌دهند (حدود 3 یا 4درصد) و این جوانی موقتی جمعیت در مرحله گذار و انتقال جمعیتی به‌طورطبیعی، باعث کاهش میزان مرگ‌ومیر در کل جمعیت می‌شود. درحالی‌که در کشورهای صنعتی، که مرحله گذار را گذرانده‌اند، نسبت جوانان، کم و نسبت سالخوردگان، زیاد است. این وضعیت و ساخت سنی به‌طورطبیعی باعث بالابودن میزان مرگ در این جوامع می‌شود.[12]
شاخص‌های مرگ‌ومیر
مرگ‌ومیر عمومی، شامل تمامی فوت‌هایی است که در همه سنین زن و مرد اتفاق می‌افتد که می‌توان آن را برای زمان حال محاسبه کرد و با استفاده از روش‌های پیش‌بینی، مرگ‌ومیرهای احتمالی را برای زمان‌های آینده نیز برآورد نمود.[13] به‌فرض صحت ارقام مطلق مرگ‌ومیر، لازم است از شاخص‌های معینی برای تحلیل‌های جمعیتی استفاده شود. از آنجا که این شاخص‌ها دارای ارزش یکسانی نیستند، لذا باید بادقت علمی به‌کار روند.[14] این شاخص‌ها عبارت‌انداز:
1- میزان خام مرگ‌ومیر (Crude Death Rate)؛ میزان ناخالص یا عمومی مرگ‌ومیر؛ سنجه‌ای آماری که بیانگر تعداد مرگ‌ومیری است که سالانه در جمعیت معینی رخ می‌دهد. میزان خام مرگ‌ومیر به‌صورت نسبت مرگ‌ومیر به هر هزار نفر جمعیت در یک سال محاسبه می‌شود، این میزان، سطوح مرگ‌ومیر یک اجتماع یا جامعه را به‌طورکلی نشان می‌دهد؛ اما قابلیت استفاده آن محدود است، زیرا توزیع سنی جمعیت را در نظر نمی‌گیرد.[15] بنابراین، حتی اگر میزان مرگ‌ومیر عمومی دو منطقه باهم یکسان باشند، وضعیت مرگ در سنین آن مشخص نمی‌شود.[16] بدین‌ترتیب، فرمول آن چنین است:
C.D.R=D/P 12أ—' type="#_x0000_t75"> 1000
یعنی نسبت تعداد مرگ‌ومیرهای یک‌سال معین به جمعیت میانه‌های سال در هزار که در کشورها و مناطق مختلف جهان در وضعیت‌های گوناگون آب‌وهوایی،بهداشتی، غذایی، اجتماعی و اقتصادی متفاوت است.[17]
2- میزان‌های مرگ‌ومیر اختصاصی (Specific Death Rate)؛ به‌لحاظ عدم کارایی میزان مرگ‌ومیر عمومی در همه موارد[18] و نیز اهمیت شناخت نوسانات و تغییرات میزان مرگ در تمام سنین و گروه‌های مختلف،[19]می‌توان از میزان‌هایی بهره برد که براساس سن یا گروه سنی، جنس، شغل، سطح درآمد، وضع سواد و ... تنظیم شده‌اند. لذا شکل کلی این شاخص بدین‌نحو است که تعداد مرگ‌ومیرهای هر سن یا جنس یا صاحبان شغل در طول یک‌سال معین را نسبت به جمعیت مذکور در میانه سال موردنظر می‌سنجند.[20]
100012أ—' type="#_x0000_t75"> کل جمعیت در همان گروه سنی در یک سال /مرگ‌ومیر گروه سنی معین در یک‌سال S.D.R= [21]
3- میزان مرگ‌ومیر کودکان (Infant Mortality Rate)؛ این میزان، که یکی از میزان‌های مرگ‌ومیر اختصاصی محسوب می‌شود، به‌دلیل اهمیت مرگ‌ومیر کودکان، به‌عنوان آسیب‌پذیرترین افراد یک جمعیت، به‌صورت جدی موردتوجه کارشناسان جمعیتی و بهداشتی قرار گرفته است.[22] همچنین این میزان امروزه به‌عنوان شاخص توسعه اجتماعی و وسیله سنجش سطح بهداشت در یک جامعه شناخته شده است.[23] مقدار آهنگ تغییرات این میزان، بسته به شرایط بهداشتی یک جامعه، بسیار وسیع و سریع است؛ ازاین‌رو مقدار آن می‌تواند به‌عنوان وسیله سنجش مطمئن، نماینده پیشرفت بهداشتی یک جمعیت باشد،[24] که فرمول آن عبارت است از:
B / I.M.R=d (-1)
یعنی مرگ‌های واقع‌شده برای اطفال با سن کمتر از یک‌سال طی یک‌سال، تقسیم بر تعداد اطفال زنده به‌دنیا آمده طی همان‌سال.
نوسان این میزان در وضعیت‌های زمانی و مکانی و با توجه به سطح بهداشت رایج در جامعه بین 15 تا 20برابر در نوسان است. در اغلب کشورهای درحال‌توسعه، امروزه این میزان بیش از 100نفر در هزار برآورد شده است؛ درحالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته میزان موردنظر تا 5نفر در هزار هم برآورد شده است. گفتنی است امروزه میزان مرگ‌ومیر در سنین مختلف در کشورهای صنعتی به‌خاطر بالابودن سطح بهداشت عمومی و کنترل ولادت بسیار به‌هم نزدیک شده است. این میزان و نسبت مرگ‌ومیر در سال‌های اولیه و پایانی زندگی با سال‌های میانه زندگی در کشورهای درحال‌توسعه متفاوت است؛ به‌ویژه در کشورهایی که میزان مرگ‌ومیر اطفال با سن کمتراز یک‌سال بالاست. نسبت مرگ‌ومیر در بدو تولد یا میزان آن در اطفال زیر یک‌سال، که به‌عنوان شاخص توسعه اجتماعی، بهداشتی اهمیت دارد، در کشورهای توسعه‌یافته به‌مراتب پائین‌تر از کشورهای درحال‌توسعه است.[25]
4- جدول عمر؛ این موضوع، یکی از موضوعات مهم در بحث مرگ‌ومیر است که برای شناخت احتمالی و میزان مرگ‌ومیر به‌نحو دقیق و کامل و برای کلیه سنین به‌کار می‌رود. جدول عمر، انعکاس اوضاع و احوال اجتماعی و اقتصادی جامعه است. لذا از طریق مقایسه آن در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، می‌توان از میزان برخورداری افراد از بهداشت و سطح زندگی اطلاعاتی به‌دست آورد که در بسیاری از مراکز برنامه‌ریزی کاربرد داشته باشد. تشکیل جدول عمر براساس دو مجموعه از اطلاعات آماری واقعی انجام می‌گیرد: سرشماری و آمار مرگ‌ومیر. درصورت تنظیم جداول به‌شیوه مستقیم، هر محاسبه‌ای بر پایه ترکیب این دو مجموعه است.[26]
موضوع مهمی، که در جدول عمر به‌کار می‌رود، شاخص "امید زندگی" است که به‌معنای متوسط محتمل سال‌های عمر است، که هرکس در هنگام تولد یا از هر سنّی امید دارد، زندگی کند. این شاخص بهداشتی و زیستی مهم، برای کشورهای توسعه‌یافته 70 تا 78 سال است. مفهوم امیدزندگی مترادف با مفهوم عمر متوسط است، با این تفاوت که عمر متوسط را براساس سن در هنگام مرگ‌ومیر و براساس آمارهای ثبتی سالانه فوت‌شدگان محاسبه می‌کنند.[27]