كلمات كليدي : خبر، اركان خبر، ارزشهاي خبري، سبك هاي خبري، انواع اخبار، منبع خبر
نویسنده : قاسم كرباسيان
خبر، گزارشی عینی از واقعیت‌هاست؛ که دارای یک یا چند ارزش بوده و احتمالاً تحت تأثیر عوامل درون سازمانی و برون سازمانی شکل گرفته است.[1]
ژولیوس سزار دو هزار و اندی سال پیش، اکتاسناتوس، اکتاپابلیکا و اکتادیورنا را منتشر کرد و اینها درواقع اولین روزنامه‌های خبری بودند و تمام خبرهای آنها مربوط به عملکرد روزانه دولت روم بود. معنی واژه "دیورنال" چیزی نبود جز روزانه که به تدریج به ژورنالیسم تبدیل شد.[2]
معادل واژه خبر در زبان‌های اروپائی Information و News است. این واژه در گفتگوهای عمومی، شامل آگاهی‌ها و اطلاعاتی است که افراد درباره زندگی مشترک خویش بدست می‌آورند.
برای خبر، تعاریف مختلف و گوناگونی براساس شرایط و نیازهای جوامع گوناگون و شیوه کاربردی که از آن انتظار می‌رود، ارائه شده است. با بررسی تعاریف، دو عنصر اساسی را برای خبر می‌توان در نظر گرفت:
1. منتشر شدن؛ خبر که نوعی گزارش واقعیت و اطلاع‌رسانی به‌شمار می‌رود، با توجه به انتشار آن، در قلمرو امور جمعی، اجتماعی و عمومی قرار گرفته و هرنوع ارتباط مستقیم؛ مثل گفتگو و مکاتبه، از حوزه شمول آن خارج می‌شود؛
2. نو بودن؛ عنصر نو بودن و تازگی، از گسترش شمول آن به اطلاعات مربوط به گذشته یا رخداد و فعالیت‌های تکراری جلوگیری می‌کند. تنها یک اقدام جدید، یک واقعه یا حادثه تازه می‌تواند، عنوان خبر را به‌خود بگیرد. البته باید خبر، لزوماً گزارش واقعه‌ای که به تازگی روی داده، نمی‌باشد؛ بلکه ممکن است واقعه‌ای که سالها قبل اتفاق افتاده؛ اما تا به امروز فاش نشده، همچنان یک خبر باشد.
عوامل درون‌سازمانی و برون‌سازمانی، در فرایند تولید و انتشار خبر نقش عمده‌ای ایفاء نموده و رویداد عینی را با توجه به منابع فرستنده و نیاز مخاطب ارزش‌گذاری می‌کنند.[3]
ویژگی‌های خبر
وجود برخی خصوصیات، خبر را از اشکال دیگر نوشتن متمایز می‌کند؛ که عبارتند از:
1. درستی؛ هرجمله، اسم، اطلاعات و نقل قولی که در خبر می‌آید، یک واقعیت قابل تصدیق است. یک گزارشگر(خبرنگار)، باید برای دست‌یافتن به درستی یک خبر، نظارت دائمی بر کار داشته و در هر مطلبی، جزئیات خاص را به‌طور خاصی بازبینی کند.
2. عینیت؛ خبر یک گزارش عینی از یک رویداد است. یک گزارشگر خبر، باید خبر را به‌طور بی‌طرفانه و صادقانه گزارش نماید.
3. کوتاهی و واضحی؛ یک مطلب خبری باید به‌طور خیلی کوتاه، ساده و واضح نوشته شود. یک خبر وقتی مؤثر‌تر است که واژه‌های آن با دقت خاصی به دور از علایق شخصی و مبالغه انتخاب شده و کوتاه باشند.
4. توازن؛ واقعیت‌هایی که در متن خبر قرار می‌گیرند، باید مهمّ و کامل‌کننده خبر باشند. هر واقعیت مهمی که در ارتباط با خبر است، در کنار واقعیت‌های دیگر در نظر گرفته می‌شود؛ به‌نحوی که مطلب را کامل کند.[4]
5. موضوع جالب توجه؛ اخبار باید، علاوه‌بر تازه‌بودن، جالب توجه‌بودن نیز باشد.
6. کامل و جامع بودن؛ خبر باید کامل و جامع باشد و تمام اطلاعات مورد نیاز خوانندگان و شنوندگان بدان‌ها را ارائه دهد.[5]
عناصر(ارکان) خبر
عناصر خبر، ستون اصیلی است که خبر بر آنها استوار شده و اسکلت خبر را تشکیل داده و در واقع اخبار را به نمایش می‌گذارند. هراندازه عناصر خبری کامل‌تر باشند، قیافه خبر از نظر اطلاعاتی که باید به مخاطب بدهد، جذاب‌تر خواهد بود و شفاف بودن برغنا و جامع بودن خبر می‌افزاید.
این عناصر که در ادبیات روزنامه‌نگاری مغرب‌زمین "5 W’s & H" نامیده می‌شود، به‌شرح زیر است:
1. چه‌کسی(که؟)[WHO]؛ خبرنگار، باید عوامل درگیر در ماجرای خبر را که در پیدایش و وقوع رویداد، نقش داشته‌اند، دقیقاً شناسایی کند؛ مواردی همچون نام و نام خانوادگی، سن، موقعیت، شغل و محل سکونت از جمله اطلاعاتی است؛ که باید در شناخت عوامل درگیر، مورد توجه قرار داد. البته عنصر "چه کسی" همیشه انسان نیست. در این‌صورت ذکر اطلاعات کافی از آن سازمان یا شیء ضروری خواهد بود.
تنها در صورتی می‌توان از نام و نام خانوادگی یک فرد در آغاز خبر استفاده کرد که ذکر آن با تداعی چهره فرد در ذهن مخاطب، همراه باشد؛ یعنی فرد آن‌قدر معروف باشد که قیافه‌اش برای همگان آشنا باشد. در غیر این‌صورت به‌جای ذکر نام باید سمت او را در آغاز خبر ارائه کرد و سپس به معرفی خود او به‌لحاظ نام پرداخت؛
2. چه‌چیزی(چه؟)[What]؛ این عنصر، عمدتاً بر ماهیت رویدادی که قرار است به خبر تبدیل شود، متمرکز است. با این پرسش، در واقع موضوع و نوع حادثه را جستجو کرده و پاسخ آن معمولاً به بررسی یک کشف علمی، افتتاح یک کارخانه، زلزله و ... منجر می‌شود. روزنامه‌نگاران از این عنصر، در مواردی که ویژگی‌های دربرگیری و فراوانی در آن موجود باشد، به‌عنوان عنصر جذّاب خبر استفاده کرده و آن‌را در پاراگراف اول خبر ارائه می‌نمایند؛
3. کجا[where]؛ هر رویدادی از وجه مکانی، برای خود یک محل وقوع دارد؛
4. چه‌وقت(کی؟)[when]؛ "کی"، قید زمانی است که زمان وقوع رویداد را مشخص می‌کند. اگر رویدادی تازه و از ارزش تازگی برخوردار باشد، باید زمان رویداد را در پاراگراف اول خبر اعلام کرد؛
5. چرا؟[why]؛ علت وقوع حادثه، هدف و انگیزه فاعل یا فاعل‌های عملی چیست؟ پاسخ این سؤال در بسیاری مواقع با دیدگاه‌های شخصی خبرنگار آمیخته می‌شود؛ بنابراین خبرنگار باید بی‌طرفانه از جانب‌داری بپرهیزد؛
6. چگونه؟[How]؛ قید چگونه، در گزارش‌ها و خبرهای تحلیلی و توصیفی استفاده می‌شود. در پاسخ به آن باید عینی‌گرایی و بی‌طرفی مراعات شود.[6]
ارزش‌های خبری
هررویداد در وجود خودش حاوی یک ارزش یا مجموعه‌ای از ارزش‌هاست. خصوصیت مهم این ارزش‌ها این است که علاوه بر اینکه خبرنگار را در شناخت و فهم خبر کمک می‌کند و توان سوژه‌یابی به او می‌دهند، در تهیه و تنظیم خبر، خصوصاً لید خبری او را یاری داده و به‌عنوان معیاری برای ارزیابی رویدادهای روز، مورد استفاده قرار می‌گیرند. مهمترین این ارزش‌ها عبارتند از:
1.دربرگیری؛ خبر بر تعداد فراوانی از افراد جامعه اثرگذار باشد؛
2.شهرت؛ اشخاص، مکان‌ها، اشیاء و موقعیت‌هایی که برای عموم مردم شناخته‌شده است؛
3.برخوردها؛ رویدادی که حاوی برخورد میان افراد، گروه‌ها، اقوام و ... با یکدیگر و یا با طبیعت باشد؛
4.استثناء‌ها؛ خبری که شامل یک رویداد غیرعادی، عجیب یا نادر است؛
5.بزرگی و فراوانی؛ هرقدر اعداد به‌کار رفته در مطلب بزرگتر باشد، ارزش خبری مطلب را بیشتر می‌کند؛
6.مجاورت جغرافیایی و معنوی؛ خبری که دربردارنده رویدادی است که از نظر محل وقوع در نزدیکی مخاطبین است، ارزش مجاورت جغرافیائی و چنانچه از نظر معنوی(فرهنگی، عقیدتی و ...)، به مخاطب نزدیک باشد، ارزش مجاورت معنوی دارد؛
7.تازگی؛ زمان وقوع یا تازگی رویدادی که در خبر مطرح می‌شود، ارزش ویژه به آن خبر می‌بخشد.[7]
انواع خبر
اخبار را می‌توان از دیدگاه‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد. برخی از این تقسیم‌ها و طبقه‌بندی‌ها از این قرارند:
1.خبر معمولی(Information) و تازه(News)
خبر معمولی، شامل اطلاعاتی است که درباره امور و وقایع جاری به‌دست می‌آیند. در این‌نوع اطلاعات، هرچند عنصر نو بودن اهمیت دارد؛ اما درعین حال، اگر در انتشار آنها تأخیری رخ دهد، اشکال اساسی ایجاد نخواهد شد.
خبرهای تازه را به فاسدشدنی‌ترین کالاها، مانند میوه و سبزی تشبیه کرده‌اند؛ که اگر همان‌روز ورود به بازار، مصرف نشوند روز بعد فاسد شده و دیگر نمی‌توان از آنها استفاده کرد؛[8]
2.سخت‌خبر(Hard News) و نرم‌خبر(Soft News)
سخت‌خبرها، همان خبرهایی هستند که مبتنی بر شش عنصر خبری؛ یعنی چه‌چیزی؟، چه‌کسی؟، کجا؟، چه‌وقت؟، چطور؟ و چرا؟ هستند. در این‌دسته از خبرها، زمان نقش اساسی دارد و می‌توان آنها را اسیر زمان دانست. در این‌گونه از خبرها اطلاعاتی ارائه می‌شود که دانستن آنها برای طیف گسترده‌ای از مردم حائز اهمیت است و ممکن است، زندگی را تحت تأثیر قرار دهد. سخت‌خبرها مضامین خود را از مهم به غیرمهم(هرم وارونه)، سازمان‌دهی می‌کنند و یک هرم وارونه در ساختار آنها پنهان است که هرقدر به نوک این هرم نزدیک‌تر شویم، از اهمیت اطلاعات کاسته می‌شود.
نرم‌خبرها آن‌هایی هستند که از رویدادها تا حدودی فاصله می‌گیرند؛ تا مردم، مکآن‌ها و چیزهائی را که به جهان، یک ملّت و یا یک جمع شکل می‌دهند، بررسی کنند. این‌گونه از اخبار، به دنبال برجسته‌سازی خالقان رویدادها و تشریح رویدادهایی هستند که جهان خبرها را تحت تأثیر قرار داده و می‌خواهند به مردم بگویند، چگونه یک کار خاص را انجام دهند. این‌نوع خبرها نحوه زیستن در جهانی پیچیده را آموزش داده و سرگرم‌کننده‌اند و به‌جهت نداشتن اسارت زمانی می‌توانند همواره استفاده شوند. نرم‌خبرها به جزئیات زیادی پرداخته و به موضوعات عمومی مورد علاقه، توجه دارند و موجب تنوع‌بخشی به اخبار شده که از آنها با عنوان اخبار جاپرکن(filler News) یاد می‌شود؛[9]
3.رویدادمدار(Event-centered news) و فرایندمدار(process-centered news)
خبرهای رویدادمدار، خبرهای مربوط به رویدادهای مشخص و معیّن یا موضوعاتی چون آتش‌سوزی‌ها و نشست‌ها را می‌گویند و خبرهای فرایندمدار خبرهای پیچیده‌ای هستند؛ که از یک گزارش یا مسأله مجرد و منفکّ، فراتر رفته؛ تا درکی منظم، قاعده‌مند و جامع را منتقل نمایند؛ مانند گزارش‌های مربوط به پیامدهای عملکرد یک دولت.[10]
ساختار خبر
هر خبر مکتوب، از نظر ساختاری از چهاربخش اساسی تشکیل یافته است:
1. تیتر؛
2. لید؛ مهمترین پاراگراف هرخبر، پاراگراف اول آنست که بدان لید می‌گویند. این پاراگراف از بین مطالب مهم خبری انتخاب می‌شود.
3. متن؛ متن خبر براساس ارزش‌های خبر تنظیم شده و پاراگراف‌های آن بایستی بیان‌کننده بخش اهمّ مطالب رویداد باشند.
4. بک‌گراند؛ به قسمت انتهایی خبر بک‌گراند خبر می‌گویند؛ که سابقه موضوع خبر را از بین مطالب آرشیوی و مرتبط با موضوع خبر انتخاب می‌کند.[11]
عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و انتشار اخبار
1. دروازه‌بانی؛ اخبار و رویدادها قبل از آن‌که به گوش ما برسند، از صافی‌هایی عبور می‌کنند؛ که به آنها دروازه‌بان خبر می‌گویند.
2. سانسور؛ مراد از سانسور، اعمال نظر در جریان خبررسانی به منظور جلوگیری از انتشار اخباری است که ممکن است، برای مردم مفید باشد؛ ولی برای کسی که این اعمال نظر را می‌کند، مفید نیست.
3. ایدئولوژی؛ اخباری که از منابع خبری ارائه می‌شوند، دربردارنده، ایدئولوژی تولیدکنندگان آن است و ادراکات و گرایشات آنها، در آن لحاظ شده است.
4. قانون؛ قوانین موجود در هرجامعه‌ای، ناظر بر اخباری است که در آن جامعه ارائه می‌شود و به کنترل و اعمال محدودیت برای آنها می‌پردازد.
5. اخلاق؛ اخلاق در حیطه وظایف و کارکرد مطبوعات و دیگر رسانه‌های خبری، بخش مهمی از رسالت رسانه را تشکیل داده و در تولید خبر مد نظر قرار می‌گیرد.[12]
سبک‌های خبرنویسی
امروزه انواعی از سبک خبرنویسی در میان روزنامه‌نگاران مرسوم است؛ که به چهار نوع آن اشاره می‌شود:
1.هرم وارونه(Inverted Pyramid)
در این سبک، قاعده‌ی هرم، حاوی جذّاب‌ترین و مهمترین بخش خبر بوده و نوک آن(بخش انتهایی) حاوی بی‌اهمیت‌ترین بخش‌های خبر بوده و مطالب با توجه به میزان اهمیت آنها از بالا به پائین تنظیم می‌شود.
2.تاریخی(Chronological Style)
در این سبک مطالب و اخبار به همان صورتی که به‌لحاظ زمانی تحقق یافته‌اند، ارائه می‌شود و داوری در مورد خبر مهم یا بخش مهم خبر صورت نمی‌گیرد.
3.تاریخی به‌همراه لید(Combination Style)
این سبک تلفیقی از دو سبک هرم وارونه و سبک تاریخی است و خاص پوشش دادن به خبرهای شهری و حادثه‌ای است. در این سبک، اصل ماجرا به صورت لید ارائه شده و سپس با فضاسازی به تبیین ماجرا پرداخته می‌شود.
4.پایان شگفت‌انگیز(Surprise Ending)
در این سبک، متن خبر با آخرین قسمت واقعه شروع شده و سپس سوابق امر برای روشن‌شدن موضوع بیان می‌شود و در آخرین بخش خبر، لید خبر ارائه می‌شود. این سبک که در واقع قفل ماجرا را در پایان خبر می‌گشاید، برای خبر کوتاه مفید است.[13]
منابع خبری
هرخبر باید از منبع معتبری برخوردار باشد. منبع معتبر افزون‌بر در جلب اطمینان مخاطب، به پیام و خودرسانه نیز اعتبار بیشتری می‌بخشد. مهمترین منابع خبری رسانه‌ها عبارتند از: گزارش‌های اختصاصی خبرنگاران، رسانه‌های داخلی، شبکه‌های خبری بین‌المللی، خبرگزاری‌های جهانی.[14]