دیوان عالی کشور، هیات‌های عمومی
نویسنده : خسرو بهمن یار
به موجب اصل 173 قانون اساسی به منظور رسیدگی به شکایات و تظلمات و اعتراضات مردم نسبت به مأمورین یا واحدها یا آئین نامه‌های دولتی و احقاق حقوق آنها، دیوانی به نام دیوان عدالت اداری زیر نظر رئیس قوه قضائیه تأسیس می‌گردد که حدود اختیارات و نحوه فعالیت این دیوان را قانون تعیین می‌کند. پیش از آن، با این‌که قانون شورای دولتی در سال 1339 تصویب شده بود، اما هیچ گاه به اجرا گذاشته نشد. این دیوان در واقع در رأس تشکیلات اداری کشور قرار دارد و حافظ قانون و ناقض تصمیم‌های خلاف قانون این تشکیلات است. دیوان عدالت اداری از مراجع اختصاصی دادگستری است که قانون آن در تاریخ 4/11/1360 تصویب شده و تا امروز چندین بار آئین دادرسی آن اصلاح شده است.
تشکیلات دیوان
الف) بدوی: هر شعبه از دیوان عدالت اداری، دارای رئیس و یا عضو علی البدل می‌باشد که با حکم رئیس قوه قضائیه برای مدت 2 سال منصوب می‌شوند و انتصاب دوباره آنها بلامانع می‌باشد. در صورت نیاز به مشاور از رئیس دیوان درخواست مشاور می‌شود. افزایش تعداد شعب، منوط به پیشنهاد رئیس دیوان و تصویب رئیس قوه قضائیه است.
ب) تجدید نظر: هر شعبه از شعب تجدید نظر دیوان، مرکب از رئیس و 2 مستشار است و حداقل با حضور 2 عضو رسمیت می‌یابد. آرای شعب بدوی دیوان، به درخواست یکی از دو طرف شکایت، قابل تجدیدنظر در شعب تجدید نظر می‌باشد. نحوه انتخاب اعضاء مثل شعب بدوی است.
ج) هیأت عمومی دیوان عدالت اداری: این هیأت متشکل از رؤسای شعب دیوان و رؤسا و مستشاران شعب تجدید نظر است که حضور سه‌چهارم آنها برای رسمیت و اعتبار جلسه ضروری است.
رأی اکثریت اعضای جلسه در موضوعاتی که قطعی شده بی‌اثر است ولی برای شعب دیوان عدالت اداری و سایر مراجع در موارد مشابه لازم الاتباع است.
وظائف هیأت عمومی دیوان
1) ایجاد وحدت رویه قضایی.
2) تنظیم آئین نامه‌های مربوط به قانون دیوان عدالت اداری.
3) بررسی مصوبات قوه مجریه و تطبیق آن با قوانین عادی و در صورت احراز تعارض، ابطال آن مقررات و مصوبات.
شرایط قضات دیوان
رؤسا و اعضای علی‌البدل و مشاوران دیوان، باید دارای شرایط زیر باشند:
1) عدالت، ایمان، تقوا و تعهد عملی به موازین اسلامی و وفاداری به نظام جمهوری اسلامی ایران.
2) اشتهار به حسن اخلاق و امانت و نداشتن محکومیت جزایی.
3) سلامتی و توانایی انجام کار قضایی و نداشتن اعتیاد به مواد مخدر.
4) تابعیت ایران.
وظایف، صلاحیت و حدود اختیارات دیوان عدالت اداری
1) رسیدگی به شکایت علیه تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی اعم از وزارت خانه‌ها، سازمان‌ها و...
2) رسیدگی به شکایت از تصمیمات و اقدامات مأمورین واحدهای دولتی، وزارت‌خانه‌ها، سازمان‌های دولتی و...
3) رسیدگی به شکایات و اعتراضات مردم نسبت به آراء و تصمیمات قطعی کمیسیون‌ها، هیأت‌ها و شوراهایی که بر طبق قوانین مختلف در وزارت‌خانه‌ها، سازمان‌ها، ادارات دولتی و شهرداری‌ها تشکیل شده و به مسائل خاصی رسیدگی می‌کنند؛ مانند هیأت‌های رسیدگی به تخلفات اداری، کمیسیون ماده 100 شهرداری‌ها و....
4) رسیدگی به شکایات مربوط به تصویب نامه‌ها، آئین‌نامه‌ها و دیگر نظامات و مقررات دولتی و شهرداری که بر خلاف شرع یا قانون یا خارج از حدود اختیارات قوه مجریه صادر شده باشد.
5) رسیدگی به شکایات قضات و کارمندان مشمول قانون استخدام کشوری و سایر مستخدمین واحدها و مؤسسات از حیث تضییع حقوق استخدامی (گروه، پایه، رتبه، درجه، ترفیع، حق اشتغال، مرخصی، محل خدمت، مأموریت، معذوریت، بازنشستگی، اخراج، باز خرید و...)
آئین رسیدگی در دیوان عدالت اداری
رسیدگی دیوان همانند رسیدگی در دادگستری است چرا که رسیدگی دیوان با تقدیم دادخواست شروع می‌شود. رسیدگی در آن ساده و با کم‌ترین تشریفات انجام می‌گیرد و هزینه ناچیزی به عنوان هزینه دادرسی اخذ می‌شود. حضور طرفین دعوا در رسیدگی الزامی نیست ولی هرگاه دیوان مقتضی بداند می‌تواند طرفین را برای أخذ توضیح دعوت نماید. احکام دیوان در موردی که علیه واحدی دولتی باشد قابل تجدیدنظر شکلی است و در سایر موارد قطعی می‌باشد. مهلت تجدیدنظر خواهی 10 روز پس از تاریخ ابلاغ حکم می‌باشد. احکام دیوان عدالت اداری، اعلانی محسوب می‌شوند و احتیاج به صدور اجرائیه و اجرای اجرائیه ندارند.