كلمات كليدي : تيروئيد، T3، T4، كولوئيد، تيروكسين، يد، TSH، اثرات تيروئيد، روان شناسي فيزيولوژيك
نویسنده : كوثر يوسفي
تیروئید، غده‌ای است به وزن تقریبی 30 گرم و به رنگ قرمز تند که توسط کپسولی از جنس بافت همبند احاطه شده است. تیروئید، از دو لوب که توسط قطعه رابطی به هم متصل‌اند، به وجود آمده است. لوب‌های تیروئید به طول 5 سانتی‌متر و عرض و ضخامت 2 سانتی‌متر، از غدد نسبتا درشت درون‌ریز بدن می‌باشد که در طرفین نای و حنجره و مجاور غلاف شریان کاروتید قرار گرفته‌اند. رابط تیروئید، تنگه ایسموس(isthmus) نامیده می‌شود و مقابل حلقه دوم و سوم نای قرار دارد. تیروئید از شریان‌های تیروئیدی فوقانی و تحتانی خون می‌گیرد.[1]
این غده در ماه دوم دوره جنینی از یک فرورفتگی در کف حلق به وجود می‌آید و به‌تدریج شروع به ترشح هورمون می‌کند.
ساختمان بافتی تیروئید
بافت تیروئید، از بیش از یک میلیون انگورک(Acini) یا فولیکول‌های بسته، ساخته شده است که قطر هر کدام 150 تا 300 میکرون است. دیواره هر فولیکول از یک ردیف بافت پوشش مکعبی ساخته شده و فضای درون فولیکول از ماده‌ای به نام کولوئید(colloid) پر شده است. این ماده که به وسیله سلول‌های دیواره فولیکول ساخته می‌شود، یک پروتئین به نام تیروزین – تیروگلوبولین[2] است. فولیکول‌های بسته تیروئید در مجموعه‌های بیست تا چهل فولیکولی به نام لوبول قرار گرفته‌اند. در بافت تیروئید و در بین فولیکول‌های بسته، تعدادی سلول دیگر نیز به نام سلول‌های پارافولیکولی وجود دارند که هورمون فرعی تیروئید یا همان کلسی‌تونین که برای متابولیسم کلسیم می‌باشد، را می‌سازند. انشعابات رگ‌های خونی در بافت تیروئید بسیار گسترده است که خون‌رسانی به بافت تیروئید و ورود هورمون‌های تیروئید به خون را آسان می‌کند. شاخه‌ای از اعصاب سمپاتیک گردنی و پاراسمپاتیک(عصب واگ) به تیروئید می‌رسد.[3]
هورمون‌های تیروئید
تیروئید، دو نوع هورمون اصلی(یددار) و فرعی ترشح می‌کند که به ترتیب به وسیله سلول‌های دیواره فولیکول‌ها و سلول‌های پارافولیکولی ساخته می‌شوند. هورمون‌های اصلی تیروئید شامل تیروکسین(تترایدوتیرونین) و تری‌یدوتیرونین و به مقدار جزئی چند هورمون یددار دیگر است. تیروکسین به علت دارا بودن 4 اتم ید، T4 و تری‌یدوتیرونین به علت داشتن 3 اتم ید، T3 خوانده می‌شود. سلول‌های دیواره فولیکول‌ها از تیروزین که یکی از اسیدهای آمینه موجود در خون است، پروتئینی به نام تیروگلوبولین می‌سازد و آن را در فضای وسط فولیکول انبار می‌کنند.[4]
ساخت و ترشح هورمون‌های متابولیک تیروئید
حدود 93 درصد هورمون‌های متابولیک فعالی که از غده تیروئید ترشح می‌شوند، تیروکسین و 7 درصد آن تری‌یدوتیرونین است. گرچه همه تیروکسین‌ها نهایتا در بافت‌ها به تری‌یدوتیرونین تبدیل می‌شوند.[5]
روند ساخت T3 و T4
پروتئین تیروگلوبولین که در فضای وسط فولیکول ذخیره شده بود، پس از ترکیب با ید، ابتدا مونویدوتیروزین و سپس به دی‌یدوتیروزین و بالاخره به تری‌یدوتیرونین و تترایدوتیرونین(تیروکسین) تبدیل می‌شود. سلول‌های دیواره فولیکول‌ها با استفاده از انتقال فعال، ید را از خون گرفته به داخل کولوئید پمپاژ و برای ساختن T3 و T4 به‌کار می‌برند. مقدار زیادی از این هورمون‌های یددار به صورت ذخیره در کلوئید تیروئید وجود دارد، به طوری که اگر ساخته شدن هورمون‌های یددار تیروئید متوقف شود، اثر آن تا چند ماه ظاهر نمی‌شود. تیروکسین و تری‌یدوتیرونین پس از ورود به خون با پروتئین‌های پلاسما ترکیب گردیده و به بافت‌های بدن می‌رسند و در بافت‌ها دوباره از پروتئین‌های حامل خود جدا شده و وارد سلول‌ها می‌شوند.[6]
همان‌طور که گفته شد برای ساختن تیروکسین، ید لازم است؛ یعنی سالانه 50 میلی‌گرم یا هفته‌ای یک میلی‌گرم ید خوراکی به شکل یدید، نیاز است. یدیدهای خورده‌شده تقریبا به همان شکل کلریدها از دستگاه گوارش، جذب خون می‌شوند. در حالت طبیعی، بیشتر یدیدها به سرعت از کلیه‌ها دفع می‌شوند اما در همین زمان، حدود یک‌پنجم از آنها توسط سلول‌های غده تیروئید به طور انتخابی از گردش خون برداشته شده و برای ساخت هورمون‌های تیروئید، ید به طور فعال به داخل سلول، پمپ می‌گردد. این عمل را احتباس ید می‌گویند. در یک غده طبیعی، این پمپ، ید را به میزان حدود 30 برابر غلظت خونی آن تغلیظ می‌کند. هنگامی که غده تیروئید به حداکثر فعالیت می‌رسد، این نسبت غلظت می‌تواند تا 250 برابر افزایش یابد. میزان احتباس یدید توسط تیروئید، تحت تأثیر عوامل متعددی است که مهم‌ترین آنها غلظت TSH است. عامل TSH، فعالیت پمپ یدید را در سلول‌های تیروئید تحریک می‌کند و خارج کردن هیپوفیز، فعالیت پمپ را تا حدود زیادی کاهش می‌دهد.[7]
اعمال فیزیولوژیک هورمون‌های تیروئید
· هورمون‌های تیروئید، رونویسی از تعداد زیادی از ژن‌ها را افزایش می‌دهند.
· هورمون‌های تیروئید، فعالیت متابولیک سلول‌ها را افزایش می‌دهند؛ به این صورت که با افزایش تعداد و فعالیت میتوکندری‌ها و همچنین افزایش انتقال فعال یون‌ها از غشاهای سلولی، باعث افزایش فعالیت متابولیک می‌شوند.
· هورمون تیروئید، بر روی رشد اثر می‌گذارد؛ هورمون تیروئید در انسان‌ها، عمدتا در رشد کودکان مؤثر است. در کودکان هیپوتیروئید، سرعت رشد تا حدود زیادی کند می‌شود.
· هورمون تیروئید، در تکامل مغز نقش دارد؛ یکی از اثرات مهم هورمون تیروئید، پیشبرد رشد مغز و جریان زندگی جنینی و طی دو سه سال اول بعد از تولد است. ترشح هورمون تیروئید در دوره جنینی، باعث بلوغ مغز، هم پیش از تولد و هم بعد از تولد می‌شود.[8]
اثرات هورمون تیروئید بر مکانیسم‌های اختصاصی بدن
تحریک متابولیسم کربوهیدرات: از جمله دریافت سریع گلوکز توسط سلول‌ها، تقویت گلیکولیز، تقویت گلوکونئوژنز، افزایش میزان جذب از دستگاه گوارش و حتی افزایش ترشح انسولین که در نتیجه باعث ایجاد اثرات ثانویه بر متابولیسم کربوهیدرات می‌شود.
تحریک متابولیسم چربی: لیپیدها به سرعت از بافت چربی آزاد می‌شوند و در نتیجه ذخایر چربی بدن بیش از اکثر عناصر دیگر بافتی، کاهش می‌یابد.
تأثیر روی چربی‌های پلاسما و کبد: هورمون تیروئید، غلظت کلسترول، فسفولیپیدها و تری‌گلیسیریدهای پلاسما را کاهش می‌دهد، در حالی که موجب افزایش اسیدهای چرب آزاد می‌شود و بالعکس. افزایش کلسترول تعداد گیرنده‌های LDL را بر روی سلول‌های کبدی افزایش می‌دهد که در نتیجه LDL از پلاسما برداشت می‌شود.
افزایش نیاز به ویتامین‌ها: ویتامین‌ها بخش‌های ضروری برخی از آنزیم‌ها و کوآنزیم‌ها هستند. هورمون تیروئید با افزایش این آنزیم‌ها، نیاز بدن را به ویتامین‌ها افزایش می‌دهد.
افزایش متابولیسم پایه: با توجه به اینکه هورمون تیروئید، متابولیسم تقریبا تمام سلول‌های بدن را افزایش می‌دهد، مقادیر اضافی هورمون می‌تواند گاهی میزان متابولیسم پایه را 60 تا 100 درصد افزایش دهد.
کاهش وزن بدن: افزایش زیاد هورمون تیروئید، تقریبا همیشه باعث کاهش وزن بدن می‌شود، ولی این اثر همیشه اتفاق نمی‌افتد؛ زیرا هورمون تیروئید اشتها را زیاد می‌کند و این امر ممکن است با تغییر متابولیسم پایه مقابله کند.
اثر هورمون تیروئید بر دستگاه قلب و عروق:
· افزایش جریان خون و برون‌ده قلبی، متعاقب افزایش متابولیسم بافت‌ها،
· افزایش ضربان قلب به علت تاثیر مستقیم هورمون تیروئید بر تحریک‌پذیری قلب،
· افزایش قدرت قلب، متعاقب افزایش فعالیت آنزیمی ناشی از ترشح هورمون تیروئید،
· افزایش سرعت و عمق تنفس: به علت افزایش متابولیسم، مصرف اکسیژن و تولید دی‌اکسیدکربن نیز افزایش می‌یابد.
افزایش حرکات گوارشی: این امر که متعاقب افزایش اشتها و مهمتر از همه، ترشح شیره‌های هضمی به وجود می‌آید، از اثرات هورمون تیروئید می‌باشد.
اثرات تحریکی بر دستگاه اعصاب مرکزی: هورمون تیروئید، سرعت تفکر را بالا می‌برد، ولی گاهی باعث از هم گسیختگی آن نیز می‌شود؛ بر عکس، فقدان هورمون تیروئید، این عمل را کاهش می‌دهد. شخص هایپرتیروئید ممکن است بیش از حد عصبی باشد و گرایش‌های روانی عصبی مثل کمپلکس‌های اضطرابی، نگرانی شدید و بدبینی از خود نشان دهد.
اثر بر عملکرد عضلات: با افزایش مختصر هورمون تیروئید، عضلات توانمند می‌شود ولی بیش از آن، باعث کاتابولیسم اضافی پروتئین در عضلات گشته و ضعیف می‌شوند.
لرزش عضلانی: این لرزش(tremor) خفیف، ناشی از قابلیت واکنش سیناپس‌های عصبی در نواحی نخاعی کنترل‌کننده تونوس عضلات است.
اثر بر روی خواب: به علت اثرات تحریکی هورمون تیروئید بر سیناپس‌ها، علیرغم خستگی، فرد هایپرتیروئید، به دشواری به خواب می‌رود.
تأثیر بر روی سایر غدد درون‌ریز: افزایش هورمون تیروئید، میزان ترشح هورمون‌های دیگر را هم افزایش می‌دهد.
اثر هورمون تیروئید بر عملکرد جنسی: در مردان، کمبود هورمون تیروئید موجب کاهش میل جنسی می‌شود؛ متقابلا، گاهی افزایش زیاد هورمون تیروئید باعث ناتوانی جنسی می‌شود. در زنان، کمبود هورمون تیروئید، گاهی سبب منوراژی(خون‌ریزی زیاد قاعدگی) و پلی‌منوره(افزایش دفعات قاعدگی) می‌شود.[9]