كلمات كليدي : اطلاعات، شبكه اطلاعاتي، شبكه اطلاعاتي غيرديجيتال، شبكه اطلاعاتي ديجيتال
نویسنده : مصطفي همداني
واژه "Network" در لغت به‌معنای تور، توری، هر چیز غربال و شبکه است.[1] این اصطلاح، امروزه کاربرد فراوانی در علوم ارتباطی دارد؛ چه در ارتباطات انسانی و اجتماعی و سازمانی و چه ارتباطات آنالوگ و چه دیجیتال. این نکته قابل ذکر است که تعبیری که از شبکه در برخی کتب می‌شود، همان سیستمهای تعاملی است.[2] واژه "Informational" نیز صفت و مشتق از Information به‌معنای اطلاع، آگاهی و داده است.[3]
در اصطلاح، شبکه‌ها شامل گروه‌هایی هستند که از طریق بندهای ارتباطی به یکدیگر مربوط می‌شوند. درست همان‌طور که روابط و گروه‌ها از طریق تعامل ساختاربندی می‌شوند، شبکه‌ها نیز به هم پیوسته‌اند.[4] هدف از طراحی شبکه عبارت است از اشتراک‌گذاری منابع، و این اصل در شبکه‌ها هر قدر هم پیچیده باشند مراعات می‌شود.[5]
شبکه اطلاعاتی، یکی از مولفه‌های اصلی جامعه اطلاعاتی است و در واقع، بسیاری از آنچه امروزه به‌عنوان ارکان جامعه اطلاعاتی شناخته می‌شود (چون دولت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، تجارت الکترونیک و ...)، چیزی جز شبکه‌های اطلاعاتی نیستند.
شبکه اطلاعاتی
پس از تعریف شبکه، اکنون لازم است با تعریف اطلاعات، راه را برای تبیین جامع مفهوم شبکه اطلاعاتی فراهم کنیم.
«مطابق تعریف واژه‌نامه "ای-اِل-ای"، اطلاعات عبارت است از تمام ایده‌ها، واقعیت‌ها و کارهای خلاقانه ذهن که به‌صورت رسمی یا غیررسمی و به هر حالتی ثبت، و یا توزیع شده‌اند و ممکن است به‌صورت مستند یا غیرمستند باشد. بر اساس استاندارد مارک،[6] اطلاعات مستند به یکی از صورت‌های زیر است:
· کتاب‌ها؛ مواد متنی که به صورت تک‌نگاشت هستند.
· پیایندها؛[7] مواد متنی که به صورت منظم تکرار می‌شوند، مانند نشریات ادواری.
· نقشه‌ها؛ موارد جغرافیایی مانند نقشه‌های مسطح یا کره‌ها.
· فایل‌های رایانه‌ای؛ در رایانه‌ها و نرم‌افزارهای گوناگون استفاده می‌شوند.
· موارد شنیداری و دیداری؛ اطلاعات صوتی، نوارهای کاست و تصاویر را شامل می‌شود.
· حالات ترکیبی؛ به صورت ترکیبی از موارد بالاست.»[8]
با این مقدمه، به تعریف شبکه اطلاعاتی می‌پردازیم: دو یا چند منبع اطلاعاتی که به هم پیوسته شوند و در عین حفظ موجودیت خود، بدون ادغام در دیگری به انتقال و تبادل اطلاعات باهم بپردازند را شبکه اطلاعاتی می‌نامند.
تفاوت و تعامل شبکه اطلاعاتی و شبکه ارتباطاتی
دولت الکترونیک، تجارت الکترونیک، شهرهای الکترونیک، آموزش الکترونیک و مجازی و دیگر نمودهای جامعه اطلاعاتی، همگی بر شبکه‌های اطلاعاتی مبتنی هستند، بلکه خود نوعی شبکه اطلاعاتی می‌باشند. شبکه‌های اطلاعاتی نیز خود بر زیرساخت‌های شبکه‌های ارتباطی بنا گذاشته شده‌اند. تفاوت ارتباط و اطلاع، در همه مدل‌های ارتباطی و اطلاعاتی به طور ضمنی بیان شده است و همان تفاوت حامل و محمول است. «ارتباط، وسیله انتقال اطلاعات است.»[9]
تعامل این دو شبکه، در حدی وثیق است که باعث شده است بسیاری آن دو را یکی بیانگارند. محققان برای استقرار جامعه اطلاعاتی عوامل بسیاری را بیان می‌کنند که یکی از مهم‌ترین آنها زیرساخت‌های ارتباطات از راه دور است. «زیرساخت ارتباطی، بیان‌کننده شبکه‌هایی است که به طور فیزیکی انتقال و ارتباط را تأمین می‌کنند و بیشتر ناظر به وجه سخت‌‌افزای تحقق جامعه اطلاعاتی هستند. جامعه کشاورزی با راههای شوسه و آسفالت و جامعه صنعتی با لوله‌کشی‌های نفت و گاز شناخته می‌شدند، اما باید جامعه اطلاعاتی را با زیرساخت‌های فیبرنوری و مخابراتی معرفی کرد»[10] و ایجاد شبکه‌های اطلاعاتی تنها در سایه توسعه سیستمهای ارتباطی میسر است.[11]
انواع شبکه‌های اطلاعاتی دیجیتال
مفهومی که امروزه از شبکه اطلاعات در ذهن است، شبکه مبتنی‌بر زیرساخت‌های سایبری است. شبکه اطلاعاتی دیجیتالی، عنوان گسترده وسیعی از بانک‌ها، پایگاه‌ها و منابع اطلاعاتی به‌هم پیوسته است که در اینجا به معرفی آنها اکتفا می‌کنیم:
1. دولت الکترونیک؛ دولت و هیئت حاکمه‌ای که برای جنبه‌های گوناگون اعمال حاکمیت، از فناروی اطلاعات استفاده می‌کند، "دولت الکترونیک" نام دارد. چنین دولتی امکان استفاده آسان از فناوری اطلاعات را برای ارائه خدمات دولتی به‌صورت شبانه‌روزی به شهروندان میسر می‌سازد.[12]
توضیح بیشتر در این زمینه ذیل واژه "دولت الکترونیک" آمده است.
2. شبکه‌های اقتصادی؛ در اقتصاد جدید که مبتنی‌بر شبکه‌های رایانه‌ای است، فعالیت‌های اقتصادی در حال تبدیل به محیطی دیجیتالی (رقمی) است. «چنین اقتصادی را با عبارات زیر نام می‌برند:
· اقتصاد دیجیتالی(Digital Economy)
· اقتصاد اینترنتی(Internet Economy)
· اقتصاد مبتنی بر شبکه(Network Economy)
· اقتصاد مبتنی بر وب (Web Economy)
· اقتصاد جدید(New Economy)
به صورت ساده می‌توان گفت، اقتصاد دیجیتال اقتصادی است که قسمت اعظم آن بر پایه فناوریهای دیجیتال شامل شبکه‌های ارتباطی، رایانه‌ها، نرم‌افزارها و سایر فناوریهای اطلاعاتی است»[13] و انواع تجارت الکترونیک، بازارهای الکترونیک، دریافت و پرداخت، کارت‌های هوشمند و پول الکترونیک و تراکنش مالی را شامل است.
توضیح بیشتر در این زمینه ذیل واژه "اقتصاد دیجیتال" آمده است.
3. شبکه‌های آموزش از راه دور(Distance Learning) ؛ "آموزش از راه دور"، مبتنی‌بر کاربرد شبکه‌های الکترونیکی پیشرفته مانند رسانه‌های بی‌سیم، اینترنت پرسرعت و صفحات وب است که به عرضه خدمات آموزشی در خانه، محل کار و سایر اماکن می‌پردازد.[14]
آموزش الکترونیکی، یا آموزش مجازی، نتیجه به‌کارگیری فناروی اطلاعات در فرایند آموزش است که به یادگیری الکترونیک می‌انجامد. آموزش الکترونیکی، آموزش مبتنی‌بر فناوری اطلاعات است که گستره وسیعی از کاربردها، از جمله آموزش مبتنی‌بر وب، آموزش مبتنی‌بر رایانه و کلاس‌های مجازی را دربر می‌گیرد. به لحاظ کاربردی، سیستمهای آموزش الکترونیکی را در قالب عناوین زیر یاد می‌کنند:
· آموزش مبتنی بر وب(WEB)
· سیستمهای الکترونیکی پشتیبانی از عملکرد(EPSS)
· کلاس مجازی ناهمزمان(AVC)
· کلاس مجازی همزمان(SVC) [15]
4. کسب و کار شبکه‌ای یا کار از راه‌دور(Telework) ؛ "انجمن بین‌المللی کار از راه‌دور"، کار از راه دور را نوعی آرایش کاری می‌داند که طی آن افراد به شکل انعطاف‌پذیری از نظر زمان و مکان، به انجام وظایف و پاسخ به امور محوله می‌پردازند. "کمیسیون اروپایی کار از راه دور" نیز، دورکاری را استفاده از رایانه‌ها و ارتباطات راه دور برای تغییر موقعیت جغرافیایی محل کار و انجام وظایف شغلی می‌داند.[16]
5. شهر الکترونیکی؛ شهر الکترونیکی (E-City) یا "شهر هوشمند" نتیجه تأثیر این فناوری بر ابعاد گوناگون خدمات شهری است. چنین شهری با استفاده از زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، خدمات شهری را در همه جنبه‌ها توسعه می‌دهد.
در شهرهای سنتی بخش عمده‌ای از وقت شهروندان صرف انجام فعالیت‌های تکراری و غیرمفید می‌شود. انتظار در صف‌ها، پیمودن مسافت‌های طولانی برای خرید کالا و دریافت خدمات و معطل شدن در ترافیک‌های سنگین، تنها بخشی از اتلاف وقت در این‌گونه شهرها هستند. در حالی که در شهر الکترونیک، به‌جای اینکه امور ادرای به‌وسیله شخص، چه حضوری و چه از طریق تلفن، در ساعات اداری انجام شود، با استفاده از شبکه‌های رایانه‌ای، تهیه کالا، ارائه خدمات و دستیابی به اطلاعات به‌صورت شبانه‌روی و در کل ایام هفته امکان‌پذیر است.[17]
6. سیستمهای حمل و نقل هوشمند (ITS: Intelligent Transportation Systems)؛ این سیستم‌ها از دهه 1980 مورد توجه کشورها قرار گرفته است.[18] مکان‌یابی، اطلاع‌یابی از امور رفاهی و خدماتی مسیر، آب‌وهوای مسیر؛ سوانح، کنترل ترافیک و ... از اموری است که به کمک شبکه‌های اینترنتی، ماهوارهای و تلفن همراه انجام می‌شود.
7. شبکه کتابخانه‌ای دیجیتال؛ خدمات مرجع دیجیتالی از جمله جدیدترین کتابخانه‌ای می‌باشد که در اختیار کاربران قرار گرفته است. از طریق این خدمات، کتابخانه می‌تواند خدمات خود را به جهان واری دیوارهای خود برساند. عبارت خدمات مرجع دیجیتالی (Digital Reference Services) نیز دارای معنی خاص خود بوده و به شکل اصطلاحات مختلف در نوشته‌ها ظاهر شده است.[19]
مهم نیست این خدمات "دیجیتالی"، "مجازی"، "زنده"، "همزمان"، "تعاملی"، "شبکه‌مدار" یا "غیرهم‌زمان" نامیده می‌شود. در همه این موارد منظور فراهم‌آوری خدمات مرجع از طریق شبکه/ شبکه‌های رایانه‌ای می‌باشد.[20]
8. سازمان‌های شبکه‌ای؛ سازمانی مبتنی‌بر شبکه است که با استفاده از آخرین فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی مانند اینترنت و اینترانت، مراودات و همکاری با اشخاص و سازمان‌های دیگر را خحارج از فضا، زمان و مرزهای فیزیکی امکان‌پذیر می‌سازد.[21]
9. اینترنت، بزرگترین شبکه اطلاعاتی؛ اگرچه اینترنت خود از اقسام شبکه‌های دیجیتال است، اما به‌علت نقش بی‌بدیل آن در شبکه‌سازی‌های دیگر (تا حدی که برخی نام شبکه اطلاعاتی را مرادف با اینترنت می‌دانند!) می‌توان آن را مادر همه شبکه‌هایی که تاکنون ذکر شد دانست.
هر شبکه‌سازی اطلاعاتی، تنها از طریق مجراهای ارتباطی و شبکه‌سازی آنها صورت می‌گیرد؛ مانند ارتباط شفاهی که شبکه‌سازی خاص خود را داشته و جارچی‌های قدیم یا میدان‌های اجتماع ایشان و دیگر صور و مجراهای ارتباط میان‌فردی و میان‌گروهی آن را برقرار می‌کرده است. اما در عصر مدرن، شبکه‌سازی با ابزارهای نوین چون تلفن و تلگراف و فیبر نوری و ... صورت می‌گیرد. در این شبکه‌ها نیز وقتی سخن از زیرساخت و سخت‌افزار آنها می‌شود، شبکه ارتباطی مواجهه داریم و وقتی سخن از اطلاعات حمل شده توسط آن می‌شود، شبکه اطلاعاتی در مقابل ما است. اما اینترنت در متون علمی[22] بیشتر با نام یک شبکه اطلاعاتی مطرح است تا شبکه ارتباطی که به نظر می‌رسد ساختار ذاتی توانایی‌های اینترنت یعنی ایجاد بانک‌های ذخیره، جستجو و بازیابی داده‌ها و دسترسی تعاملی و فرازمانی به داده‌ها (در هر زمان می‌توان داده‌های زمان‌های گذشته را نیز بازیابی کرد) سبب شده است نام آن را بیشتر شبکه اطلاعاتی بنامند؛ زیرا جنبه سخت‌افزاری و ارتباطی این شبکه در جنبه نرم و اطلاعاتی آن محو شده است. اما دیگر شبکه‌ها تنها در آنی که اطلاعات در آنها جاری است شبکه اطلاعاتی نام دارند و چنین امکاناتی هم در آنها تعبیه نشده است و تنها اطلاعات بسیط در آنها مبادله می‌شود و پردازش را مغزهای ارتباط‌گران متکفل هستند نه شگردها و ابزارهای نرم و روش‌های مدیریت اطلاعات.
بزرگی اینترنت در این گفتار، نه به ساختار پیچیده و غول‌آسای سرورهای ذخیره کننده و پردازش‌گر و سرعت رعدآسای تبادل سیگنال‌های ارتباطی آن در سراسر جهان است، بلکه به‌معنای این است که این شبکه، خود مشتمل بر میلیون‌ها شبکه است[23] که انبوه حیرت‌آوری از اطلاعات را در خود جای داده‌اند و تنوع اطلاعات این شبکه از دین و علم و فرهنگ گرفته تا گفت و گپ‌های اجتماعی در شبکه‌های مجازی و هر نوع نیاز ساده دیگر چون تبادل اطلاعات یک آشپز خانه‌دار در یافتن عاملی برای شکرک نزدن مربای خانگی‌اش یا پاسخ به دوستش که لکه‌گیری کابینت‌های آشپزخانه‌اش کلافه‌اش کرده و بلکه مقاصد غیرسالم و غیراخلاقی (متأسفانه) همه را دربر گرفته است که کل ارتباطات انسانی را پوشش می‌دهند.
پیش‌نیازهای شبکه اطلاعاتی دیجیتال
1) پایگاه‌های اطلاعاتی؛ که مشتمل بر انبوه داده‌های سازمان یافته و مدیریت شده باشند که با روش‌های مدیریت اطلاعات و نیز نرم‌افزارهای لازم، جستجو، ذخیره، بارگذاری، بازیابی و مبادله اطلاعات را میسر کنند.
2) سخت‌افزار ارتباطی؛ یعنی واسط‌ها و کانال‌های لازم از تلفن، رایانه، مودم‌های ارتباطی، لوازم شبکه‌سازی ارتباطی (اینترنت، اینترانت، اکسترانت)، سرورهای ذخیره کننده، فیبر نوری و فناوری ویدیوکنفرانس، فناوریهای بی‌سیم و ...
3) کاربران آزموده؛ که دارای سواد اطلاعاتی لازم بوده و بتوانند در شبکه‌های نوین اطلاعاتی به تبادل اطلاعات بپردازند.
نقش تکنولوژی‌‌های ارتباطی در شبکه‌سازی اطلاعات
همگام با اختراع صنعت چاپ و گسترش صنعت نشر، استفاده از خدمات پستیِ سنتی نیز مرسوم شد. گسترش خدمات پستی و استفاده از ماشین‌های سریع و هواپیما به‌جای چارپایان و تنوع خدمات پستی، توزیع خدمات پستی، دسترسی به منابع اطلاعاتی را سهولت و سرعت بیشتری بخشید.
بهره‌گیری از ابزارهای جدید مانند تلفن، گرچه مانع حذف خدمات پستیِ سنتی نشدند، اما با حذف یا تسریع بخشی از فرآیندهای ارسال اطلاعات، فرآیند تهیه منابع اطلاعاتی به‌خصوص درخواست منابع را شتاب بیشتری بخشید.
ابداع فن‌آوری‌های ارسال متن از راه دور مانند دورنگار، مرحله جدید دیگری بود که بر فرآیندهای گوناگون دسترسی به اطلاعات تأثیر زیادی گذاشت. زیرا این‌بار، هم درخواست منابع و هم دریافت آن با سرعت بیشتری امکان‌پذیر شد.
به تدریج فن‌آوری‌های جدیدی به خدمت گرفته شد که تحولی انقلابی در عرصه تولید و توزیع اطلاعات به وجود آورد. امروزه ظهور شبکه‌های اطلاعاتی وسیع و فراگیر به‌خصوص شبکه اینترنت و شبکه‌های ارتباطی و مخابراتی قدرتمند مانند شبکه‌های فیبر نوری و ماهوارهای را در فرآیند تولید، توزیع و دسترسی به اطلاعات تحولات زیادی به وجود آورد. ذخیره و بازیابی الکترونیکی منابع، محمل‌های اطلاعاتی را به‌شدت دگرگون ساخت و شبکه‌های رایانه‌ای، استفاده از منابع دوردست را تسهیل کرد.[24]
شبکه‌سازی غیردیجیتال اطلاعات[25]
انتقال اطلاعات در میان افراد، گروه‌ها و فرهنگ‌ها برای حفظ یک گروه انسانی نقش اساسی دارد. بر همین اساس است که نظریه هم‌گرایی با نظریه شبکه‌ها وابستگی یا ارتباط نزدیکی دارد.
شبکه‌های غیردیجیتالِ اطلاعاتی، بر اساس ارتباطات شفاهی (میان‌فردی یا گروهی) و یا به کمک رسانه‌های آنالوگ چون تلویزیون و تلفن ثابت و فاکس گروهی شکل می‌گیرد و به شکلی سیال و البته با سرعت کند و آرام (بر حسب نوع حامل ارتباطی و نیز در مقایسه با شبکه‌های دارای زیرساخت دیجیتال)، اطلاعات را جابه‌جا کرده و در تعامل منابع اطلاعاتی باهم، تغییرات لازم را ایجاد می کنند؛ چه شبکه به صورت فردی باشد چون «جامعه به‌طور کامل می‌تواند برحسب شبکه‌های ارتباط درک گردد.» و چه سازمانی؛ زیرا «سازمان‌ها چیزی به‌جز مجموعه‌ای از چند شبکه نیستند.»
یک مثال ساده: یک راننده تاکسی که در آن چند نفر باهم صحبت می‌کنند و ناظر یا مشارک گفتگوست، با انتقال این داده‌ها به سایر مسافرینش در کورس‌های بعدی و همین‌طور به سایر افراد تا شب، یک شبکه اطلاعاتی به وجود می‌آورد که در این شبکه، اطلاعات زیادی رد و بدل می‌شود. «پژوهشگران ارتباط جمعی نشان داده‌اند که ابتکارات و اطلاعات ازطریق شبکه‌های بین اشخاص در جامعه پخش می‌شوند. اگرچه وسایل ارتباط جمعی ابزاری هستند، اما اندیشه‌ها و اطلاعات عملاً از طریق شبکه‌های کلامی بین افراد پخش می‌شوند. در فرآیند انتشار دورن یک فرهنگ، اغلب مردم زمینه‌ای مشترک برای فکر کردن را به وجود می‌آورند.»