كلمات كليدي : تكلم، اختلالات گفتاري، اختلال زبان، اشتباهات تلفظي، لكنت زبان، اختلالات ارتباطي، كودكان استثنايي، علوم تربيتي
نویسنده : سمانه محمدي قراسويي
در طول سال‌های تحصیلی و شاید در زندگی اجتماعی با افرادی مواجه هستیم که در صحبت کردن دچار مشکل بوده و یا در برقراری روابط اجتماعی دارای اضطراب هستند. این افراد ممکن است از هوش سرشاری برخوردار باشند اما این نقیصه ممکن است بر پیشرفت تحصیلی، رشد شخصیتی، رشد اجتماعی و ... آنان تاثیرگذار باشد. در بحث از اختلالات ارتباطی همواره دو اصطلاح یا مفهوم "تکلم" و "زبان" به جای هم و یا به معنی هم به‌کار برده می‌شوند. لازم است در اینجا این دو مفهوم را بازشناسی کنیم.
تکلم، گفتار یا سخن، شکلی از زبان است که در آن با استفاده از نشانه‌های کلامی یا علایم قراردادی، مقاصد و عواطف فرد به دیگری منتقل می‌شود. تکلم شامل نمادین‌سازی[1]، فرآیندهای تنفسی، آواسازی، طنین و تولید صدا است. این علایم از طریق اندام‌های گفتاری در لب‌ها، زبان، نرم‌کام، سخت‌کام، دندان‌ها، حفره بینی، حلق، حنجره و تارهای صوتی انجام می‌شود. اما اصطلاح زبان معمولا به تمام اشکال و انواع ارتباطات انسانی اطلاق می‌گردد که در مورد بازگو نمودن افکار و احساسات از طرق مختلف مانند نوشتن، گفتن، خواندن، به‌کارگیری دستور و قواعد زبان، تغییرات قیافه، اداها، هنر و ... به‌کار می‌رود، لذا تکلم بخشی از زبان است.[2]
یکی از تعاریفی که سال‌ها قبل در زمینه اختلالات گفتاری ارائه شده مربوط به "چارلز وان راپیر" که می‌توان او را یکی از بهترین آسیب‌شناسان گفتار – زبان دانست، می‌باشد. او معتقد است گفتار را موقعی می‌توان غیرطبیعی تلقی کرد که با گفتار سایر افراد جامعه چنان متفاوت باشد که به‌خودی‌خود جلب توجه کرده و در فرایند ارتباط مزاحمت ایجاد نماید و یا باعث ناراحتی گوینده و شنونده شود. به این ترتیب، گفتار نارسا گفتاری است که غیرواضح و نامفهوم باشد. اختلال‌های گفتاری از نظر شدت متفاوتند و می‌توان آنها را از سرزبانی صحبت کردن خفیف تا تردید‌های گفتاری(مانند تولید صداهای گفتاری به صورت اشتباه، تولید صدای اضافه در هنگام صحبت کردن، مکث‌ها و لکنت‌های شدید) متفاوت دانست. همچنین انجمن تکلم – زبان – شنوایی آمریکا(ASHA)، اختلال زبان را چنین تعریف می‌کند: اختلال در زبان عبارتست از دریافت، فهم و بیان کلمات گفتاری یا نوشتاری به‌صورت غیرعادی یا نابهنجار. این اختلال ممکن است شامل یک یا چند نارسایی در زمینه‌های شناسایی واج‌ها[3]، تکواژه‌ها[4]، تشخیص معانی، ترکیب یا نحوشناسی و درک اجزای تشکیل‌دهنده نظام زبانی باشد.[5]
ذکر این نکته لازم است که در برخی از منابع، اختلالات ارتباطی به چهار طبقه: اشتباهات تلفظی، اختلال در صدا، لکنت زبان و اختلال زبان تقسیم‌بندی می‌شوند. اما در برخی دیگر از منابع به‌خصوص منابع جدیدتر[6]، اختلالات ارتباطی به دو گروه: اختلالات گفتاری(اشتباهات تلفظی، اختلالات صدا و لکنت) و اختلال زبان تقسیم می‌شوند. در این مقاله ما از منابع جدید تبعیت کرده و در دو گروه مجزا به بررسی اختلالات ارتباطی می‌پردازیم.
طبقه‌بندی اختلالات گفتاری
1. اشتباهات تلفظی و صداشناسی
هرگاه حرکات متقابل اندام‌های گفتاری چون زبان، لب‌ها، فک‌ها، دندان‌ها و کام در فردی از نظم و ترتیب عملکردی مناسبی برخوردار نباشد، وی را با اختلال تلفظی قلمداد می‌کنند.[7] تلفظ‌های اشتباه در صداهای گفتاری را می‌توان شایع‌ترین مشکل ارتباطی در بین دانش‌آموزان مدارس عمومی دانست. چند شکل عمده از این اختلال به شرح زیر است:
حذف‌ها: در خطاهای حذف، تنها بخش‌هایی از کلمه به تلفظ درمی‌آیند. مثلا حرف "ت" مدام حذف می‌شود. "رفم همینه را ببینم" به جای "رفتم تهمینه را ببینم".
جایگزینی: معمولا در این خطا، صداها به هم تبدیل می‌شود که اغلب پدیده نوک‌زبانی خوانده می‌شود. "قسنگ" به جای "قشنگ" یا "گرمز" به جای "قرمز".
اضافات: اصوات ممکن است با کلمه‌ای اضافه شده یا به آن الحاق گردد. "او دو دوست من است" به جای "او دوست من است".[8]
2. اختلال در صدا
صدا، محصول صوت ایجادشده در حنجره و انتقال و تغییر انتخابی آن صدا از طریق ارتعاش و بلندی است. تولید صدا به وسیله عبور از بین تارهای صوتی در حنجره و سپس حرکت آن از طریق گلو، حفره‌های بینی و دهان انجام می‌شود. موقعی که درباره صدا صحبت می‌کنیم معمولا باید به سه ویژگی کیفیت، زیر و بمی و بلندی توجه کنیم و این ویژگی‌ها را در رابطه با آنچه از سن، جنسیت و فرهنگ فرد انتظار داریم مورد ارزیابی قرار دهیم.
اختلال کیفی صدا: صحبت زیرلبی، گرفتگی صدا، بلندی آن و تیزی، مسائل مربوط به کیفیت صداست. برخی گروه از کودکان عقب‌مانده ذهنی دارای گرفتگی صدا هستند. تودماغی صحبت کردن نیز نوعی اختلال صدا محسوب می‌شود. تودماغی صحبت کردن(خیشومی) صفت بارز کودکان مبتلا به شکاف کام، فلج کام و بدکاری حرکتی می‌باشد.
زیر و بمی: نشان می‌دهد فردی که مشغول صحبت است، زن است یا مرد. صداهای دارای زیر و بمی بالا و زیر و بمی متغیر در میان کودکانی که با نقایص شنوایی شدید و یا فلج مغزی مواجهند، امری شایع است. برخی از پسران نوجوان که دوران بلوغ را پشت سر گذاشته‌اند همچنان از صدای دارای زیر و بمی بالا استفاده می‌کنند و به علت رشد حنجره، صدای دارای زیر و بمی پایین در این نوجوانان به وجود نمی‌آید.
بلندی صدا: صحبت کردن با صدای بلند می‌تواند به علت نقص شنوایی باشد و گاهی به علت عدم اعتماد به نفس شخص می‌باشد و گاهی به نوع شخصیت فرد بستگی دارد. بی‌صدایی[9] یا فقدان کامل صدا، اختلالی است که هم به بلندی و هم به تولید صدا بستگی دارد.[10]
3. لکنت و مکث
روان صحبت کردن یعنی سیالی و جریان گفتار. شایع‌ترین اختلال در روانی گفتار، لکنت زبان است. تاکنون سه نوع لکنت یا گرفتگی زبان به شرح زیر شناسایی شده است.
· کلونیک: عبارتست از تکرار تشنج‌آمیز یک واج یا هجا قبل از اینکه کلمه یا جمله ادا شود یا ادامه یابد. مثلا آآآ آب بده.
· تونیک: عبارتست از حالتی که در آن عضلات گویایی به مدت چند ثانیه تا یک دقیقه از حرکت باز می‌ماند و این توقف مانع تکلم می‌شود یا به اصطلاح، زبان بند می‌آید و هنگامی که انقباض رفع می‌گردد، کلام با سرعت و با شتاب به حالت انفجاری ادا می‌شود.
· مکررگویی یا تکرار صرف: در این نوع، فرد برای شروع سخن گفتن یک واج را ادا می‌کند که هیچ ربطی با مفهوم مورد نظر ندارد. مثلا بـ بـ بـ حسین آمد.[11]
اندروز و همکارانش، ویژگی‌های مشترک و متعددی را در میان مبتلایان به لکنت زبان پیدا کرده‌اند که به آنها اشاره می‌کنیم:
· اکثریت وسیعی از اختلال‌های لکنتی در کودکان بین سن شروع حرف زدن اولیه در کودکی و همچنین دوره نوجوانی آغاز می‌شود. بیشترین میزان ابتلا بین سنین 2 و 5 سالگی رخ می‌دهد. البته این مساله طبیعی است و با رشد کودک از بین می‌رود. به این نوع، لکنت زبان فیزیولوژیک نیز گفته می‌شود.
· کودکان لکنتی به عنوان یک گروه از نظر تحصیلی در حدود شش ماه عقب‌تر از همسالان خود می‌باشند.
· شایع‌ترین مشکلات همراه با این ناراحتی عبارتند از اختلال در تولید کلمات و اختلال‌های زبانی.
لکنت زبان، اختلالی گیج‌کننده است. اولا، هر کوشش اضافی برای صحبت کردن بهتر و یا روان‌تر حرف زدن را بدتر و سخت‌تر می‌سازد. ثانیا بسته به نوع فعالیت تکلمی، لکنت زبان می‌تواند رخ بدهد یا رخ ندهد. مثلا تعداد کمی از مردم هنگام صحبت کردن در حال نجوا و درگوشی، دچار لکنت می‌شوند و اکثر افراد لکنتی قادرند با روانی آواز بخوانند. ثالثا بین ترس و اضطراب از یک طرف و لکنت زبان از طرف دیگر ارتباط وجود دارد. چنین بیان می‌شود که ترس و اضطراب درباره لکنت زبان آن را بدتر می‌کند و در عوض بدتر شدن لکنت، ترس و اضطراب بیشتری را باعث می‌شود.[12]
4. اختلال زبان
یکی از بحث‌انگیزترین گروه اختلالات، اختلالات زبانی است که مشترکات زیادی با اختلالات گویایی دارد. در واقع کودکان مبتلا به اختلال یادگیری در رابطه با اختلال‌های زبانی، یکی از بزرگترین گروه‌های کودکان استثنایی را تشکیل می‌دهند. اگر رشد زبانی یک کودک مبتلا به اختلال یادگیری نسبتا طبیعی به نظر می‌رسد، ماهیت و میزان اختلال زبانی تا زمانی که وارد مدرسه نشده است ممکن است ناشناخته باقی بماند.
زبان، زمانی مختل می‌شود که از نظر شکل، ساختار، محتوا، معنا و استعمال اجتماعی با آنچه از نظر سنتی و فرهنگی انتظار می‌رود، تفاوت داشته باشد. به‌طور کلی، می‌توانیم بگوییم که کودکان در هر زمان که توانایی‌های زبانی‌شان پایین‌تر از سطح فهمی و سطح عملکردی که از آنها انتظار می‌رود باشد، دچار اختلال زبان می‌باشند.[13]