كلمات كليدي : توقیع، مكاتبات، نواب اربعه، وكیل
نویسنده : (تليخص)هیئت تحریریه سایت پژوه
توقیع
اصطلاحی در فرهنگ شیعی به معنای مکاتبات و منشورهای امامان به‌ویژه حضرت ولی‌عصر (عج) می‌باشد. این اصطلاح به هرگونه سخن شفاهی امام عصر نیز اطلاق شده است.
واژۀ توقیع نخستین بار در روایتی از امام کاظم (ع)، به‌معنای یادداشتی که امام در زیر یک نامه نوشته بوده‌اند، دیده شده است. با همین ترکیب و در همین معنا در چند روایت از امام رضا (ع) نیز به کار رفته است.
در زمان امام رضا (ع) توقیع تنها برای یادداشتی که در همان نوشتۀ اصلی نگاشته می‌شده به کار می‌رفت، از این رو در مقابل «کتاب مفرد» قرار می‌گرفت، ولی پس از آن حضرت، کاربرد اصطلاحی توقیع گسترش یافت و یادداشت‌های مستقل امام زمان (ع)، که مسبوق به پرسش نبود، نیز با عنوان توقیع شناسانده شد.
تاریخ توقیعات
قدیم‌ترین مکتوب تاریخ‌دار امامان، در سال 201 صادر شد و موضوع آن ولایت عهدی امام رضا (ع) است. در همین سال یک مکتوب در پاسخ به سؤال مأمون دربارۀ موی منتسب به پیامبر اکرم و در سال 202 مکتوب دیگری در تأکید عهدنامۀ پیشین نگارش یافته است. پاسخ سؤال شرعی علی‌بن‌حدید در همین سال به خط امام جواد (ع) و نامۀ مفصّل امام به علی‌بن‌مهزیار دربارۀ حقوق شرعی و خمس و زکات در سال 220 و وصیت آن حضرت مکتوبات تاریخ‌دار امام جواد می‌باشند.
از امام هادی (ع) در سال 228 نامۀ علی‌بن‌مهزیار و چند مورد دیگر تأیید شده است.
در سال 255 سهل‌بن‌زیاد از امام حسن عسکری (ع) دربارۀ توحید و اختلاف شیعیان در موضوع جسم و صورت، پرسش کرده و امام پاسخ گفته است. توقیعی نیز در سال 256 از آن حضرت نقل شده است.
خصیبی توقیعات امام عصر را که سال‌های 260، 263، 268، 271، 273 صادر شده نقل کرده است. در زمان سفارت محمد‌بن‌عثمان‌بن‌سعید عَمْری، در سال 281 توقیعی مشتمل بر صلوات بر پیامبر و آل وی و در سال 290 توقیعی در توثیق محمدبن‌جعفر اسدی وکیل آن حضرت خطاب به صالح‌بن‌ابی صالح صادر شده است. پایان عصر غیبت صغرا با توقیعی خطاب به علی‌بن‌محمد سَمُری، آخرین نایب امام عصر، در 328 یا 329 اعلام شده است.
در عصر غیبت کبرا دو توقیع خطاب به شیخ مفید، در 410 و 412 گزارش شده است.
شیوۀ ارسال پرسش
پرسش‌گران ساکن شهرهای دور، اغلب نامه‌های خود را توسط وکلای امامان می‌فرستادند. گاهی نیز افراد واسطه، وکیل امام نبودند. برای نمونه، سهل‌بن‌زیاد از طریق محمدبن‌عبدالحمیدعطّار نامه‌ای به امام حسن عسکری (ع) نگاشت و حال آن‌که ذکری از وکالت محمدبن‌عبدالحمید عطار نشده است.
در عصر غیبت صغرا نیز مکاتبات از طریق نایبان چهارگانه، به‌حسب دورۀ نیابت، انجام می‌گرفته است. گاه نیز توقیعات بدون وساطت نایبان به برخی از شیعیان می‌رسیده است.
سؤالات را گاه شخص امام پاسخ می‌داد و گاه نایب امام و در برخی موارد شخصی دیگر، به امر و اشراف آن حضرت، عهده‌دار این کار می‌شده است. بنابر گزارشی، در صورتی که امام خود پاسخ سؤال را می‌داده است، زمان صدور توقیع بیش از مواردی بوده که نایبان امام به پرسش‌ها پاسخ می‌داده‌اند. گاه سؤالات قبل از رؤیت یا به محض وصول پاسخ داده می‌شد که حاکی از علم الاهی امامان بوده است. به گزارشی، امام هادی (ع) به یکی از اصحاب خود دستور داده بود که اگر پرسشی دارد، آن را بنویسد و زیر سجاده‌اش بگذارد، پس از ساعتی پاسخ آن را نگاشته می‌یابد.
خرق عادت به گونه‌های دیگری هم در صدور توقیعات بروز کرده است؛ گاه امام (ع) سؤالات نانوشتۀ راویان را که تنها در خاطر گذرانده بودند پاسخ می‌داد یا سؤالاتی را که با قلم بی‌مرکّب که شاید برای امتحان درستی ادعای نایبان نوشته می‌شد، پاسخ می‌داد. گاه سؤال کسی بدون ذکر دلیل بی‌پاسخ می‌ماند، پس از چندی با انحراف مذهبی پرسش‌کننده، سبب aپاسخ ندادن به سؤال وی روشن می‌شد.
ارسال توقیعات برای شیعیان، توسط وکلای امام صورت می‌گرفت. چهار وکیلِ اصلی امام عصر (ع) خود وکیلانی در شهرهای مختلف داشتند که توقیعات از طریق آنها انتشار می‌یافت.
توقیعات دربارۀ موضوعات مختلفی هم‌چون تعیین و نصب وکیلان و توثیق و مدح برخی از ایشان و دستورهای لازم به وکیلان دربارۀ چگونگی ایفای وظیفۀ وکالت، اعلام وصول وجوه شرعی، رفع حاجت شیعیان، نکوهش قاطع مدعیان دروغین وکالت یا وکیلان معزول، پاسخ پرسش‌های فقهی و کلامی و حدیثی و تفسیری و غیره صادر می‌شده است. به‌جز مسائل و درخواست‌های شخصی پرسش‌گران، مباحثی چون ابهام یا تعارض در روایات نقل شده از امامان پیشین (ع)، اختلاف اصحاب امامیه در یک مسئلۀ فقهی یا اعتقادی منشأ و زمینۀ پرسش از امامان بوده است.
منابع :
iv>
دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلام‌علی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ دوّم، 1375، ج8، ص577