كلمات كليدي : حجّت، حجت بالغه، حجت ظاهری، حجت باطنی
نویسنده : (تليخص)هیئت تحریریه سایت پژوه
حجّت
در لغت به معنی برهان و دلیل که با آن حریف را قانع و یا دفع کنند که هفت بار در قرآن کریم به کار رفته است. از جمله:
« قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّه الْبَالِغَه فَلَوْ شَاء لَهَدَاکُمْ أَجْمَعِینَ » (انعام/149)
«بگو: دلیل رسا برای خداست و اگر او بخواهد همه شما را (به اجبار) هدایت می‌‌کند.»
حضرت رسول صلی‌الله علیه‌وآله در تفسیر این آیه فرمود: که روز قیامت خداوند به بنده‌اش می‌فرماید: آیا در دنیا عالِم بودی؟ اگر بنده بگوید آری، می‌فرماید پس چرا به علم خود عمل نکردی؟ اما اگر بگوید جاهل بودم، می‌فرماید پس چرا تعلم نکردی که به علم آموخته‌ات عمل کنی؟ و این گونه با او محاجّه و استدلال می‌فرماید و این همان حجّت بالغه است.
از امام کاظم علیه‌السلام روایت شده است که فرموده است:
«خداوند را بر مردم دو چیز باشد: یکی ظاهر که آن عبارت است از پیامبران و رهبران دین و دیگری باطن که آن عقول مردم است.»
پیامبران و اوصیای آن‌ها از این جهت حجت نامیده شده‌اند که خداوند به وجود آن‌ها بر بندگان خود احتجاج کند.
یکی از معتبرترین احادیث نبوی که در این باب آمده این است که وقتی آیۀ:
« إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ » (رعد/7)
«تو فقط بیم دهنده‌ای و برای هر گروهی هدایت کننده‌ای است.»
نازل شد، حضرت رسول صلی‌الله علیه‌وآله خود را «مُنذر» و حضرت علی علیه‌السلام را «هادی» نامیدند و ائمه علیهم‌السلام تصریح فرموده‌اند که پس از حضرت امیرالمؤمنین اولاد و اوصیای او نیز همین صفت و مسئولیت را دارند.
همچنین از ابن حازم از حضرت امام صادق علیه‌السلام نقل شده است که گفت نزد حضرت گفتم که با عده‌ای مناظره می‌کردم و به آن‌ها گفتم آیا قبول دارید که حضرت رسول صلی‌الله علیه‌وآله حجت خدا بر مردم بوده‌اند؟ گفتند: آری، گفتم حال بگویید که پس از ایشان حجت کیست؟ گفتند: قرآن. گفتم: همگان حتی فرقه‌های ضاله مانند مرجئه و حروریه نیز به قرآن استناد می‌کنند و قرآن دارای متشابهات است پس باید قیم و مفسر بزرگی از جانب قرآن سخنی بگوید و در تفسیر و تأویل متشابهات آن بکوشد. گفتند: آری و از ابن مسعود و دیگران نام بردند. گفتم: آیا قبول دارید که علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام از آن‌ها به قرآن آشناتر بوده است؟ در نهایت قبول کردند و پذیرفتند که ایشان هر چه دربارۀ قرآن و از قران گفته‌اند عین حق و هدایت بوده است.
همچنین حدیثی از قول سلیمان بن جعفر جعفری نقل شده که از حضرت امام رضا علیه‌السلام پرسیده است آیا زمین از حجت خالی می‌ماند؟ حضرت فرموده‌اند: «اگر زمین به اندازۀ چشم به هم زدنی از حجت خالی باشد، اهلش را فرو می‌برد.»
آخرین حجت بنا بر اعتقاد شیعۀ امامیۀ اثنا عشریه حضرت مهدی صاحب‌الزمان (عج) است که به حجت بن الحسن العسکری نیز شهرت دارد.
حجت دو معنای دیگر نیز دارد: یکی نزد اسماعیلیه و دیگری نزد اهل حدیث.
حجت یکی از مقامات روحانی اسماعیلیه باطنیه است و در اصطلاح علم الحدیث، حجت کسی است که بر سیصد هزار حدیث با سند آن‌ها و احوال روات آن‌ها احاطه داشته باشد.
منابع :
iv>
دائرةالمعارف تشیع، زیر نظر: احمد صدر سید جوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، حسن یوسفی اشکوری؛ تهران، نشر محبی، چاپ اول، 1386.