كلمات كليدي : سازمان، سازمان هاي بين المللي، سازمان ملل متحد، ايران، حقوق بين الملل، شوراي امنيت، علوم سياسي
نویسنده : مرتضي اشرافي
اهمیت و ضرورت پیوستن به سازمان‌های بین‌المللی از آنجا ناشی می‌شود که هر‌یک از آنها ضمن اینکه کانونی برای تبادل نظر و هم‌فکری تلقی می‌شوند، می‌توانند بخشی از نیازمندی‌های اعضاء خود را که به‌تنهایی از عهده‌ی انجام آن بر‌نمی‌آیند، مرتفع ساخته و گوشه‌ای از مشکلات را حل و فصل کنند، با‌این‌حال تکوین سازمان‌های بین‌المللی جدید متعلق به قرن نوزدهم میلادی است، اما تلاش و کوشش جدی برای توسعه و شکوفایی آنها در قرن بیستم صورت گرفت و دنبال شد.در واقع آنچه در قرن گذشته صرفا یک گرایش بود، در قرن جاری به یک برنامه‌ی عملی منسجم مبدل گشت.
سازمان ملل متحد
سازمان ملل متحد، سازمانی بین‌المللی است که در سال ۱۹۴۵م تأسیس و جایگزین جامعه‌ی ملل‌شد، این سازمان که توسط ۵۱ کشور تأسیس شد، در سال ۲۰۰۶م، ۱۹۲ کشور عضو داشته‌است.اعضای آن تقریبا شامل همه‌ی کشورهای مستقلی می‌شود که از نظر بین‌المللی به‌رسمیت شناخته شده‌اند.فقط واتیکان، که عضویت در سازمان را نپذیرفته است و جمهوری چین (تایوان کنونی)، که عضویتش بعد از عضویت جمهوری خلق چین لغو شد، در سازمان ملل متحد عضو نیستند.
مقر سازمان ملل متحد در شهر نیویورک است و کشورهای عضو و موسسات وابسته در طول هر سال با تشکیل جلسات منظم در امور بین‌المللی و امور اجرایی مربوط به آنها تصمیم‌گیری می‌کنند.قوی‌ترین نهاد سازمان ملل، شورای امنیت می‌باشد که پنج عضو دائمی دارد و در تصمیمات این شورا حق وتو دارند.[1]
اصطلاح ملل متحد را نخستین‌بار فرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور آمریکا در جریان جنگ جهانی دوم برای اشاره به متفقین به‌کار برد. اولین کاربرد رسمی این اصطلاح در بیانیه‌ی اول ژانویه‌ی ۱۹۴۲م، ملل متحد بود که در آن متفقین از مفاد منشور آتلانتیک پشتیبانی کرده بودند و از متفقین خواسته شده بود که از صلح جداگانه با نیروهای محور، خودداری کنند.
اندیشه‌ی ایجاد سازمان ملل متحد در کنفرانس‌های مسکو، قاهره و تهران در سال ۱۹۴۳م دقیق‌تر شد.از اوت تا اکتبر ۱۹۴۴م نمایندگان آمریکا، شوروی، انگلیس، فرانسه و جمهوری خلق چین در کنفرانس دامبارتن اوکس در واشینگتن دی.سی، بر روی برنامه‌های تشکیل سازمان ملل کار کردند.سپس در آوریل ۱۹۴۵ در کنفرانس سانفرانسیسکو تکلیف حق وتو برای پنج عضو شورای امنیت تعیین شد.در نهایت در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵ منشور ملل متحد به امضای ۵۰ کشور رسید و سازمان ملل متحد رسما تشکیل شد (لهستان در کنفرانس نبود ولی جایی برای آن در نظر گرفته شد و بعدا منشور را امضا کرد)و ساختمان مقر سازمان ملل در نیویورک تعیین گردید.
ارکان سازمان ملل
1. مجمع عمومی؛
2. شورای امنیت؛
3. شورای اقتصادی و اجتماعی؛
4. شورای قیمومت (از اول نوامبر ۱۹۹۴م فعالیت نمی‌کند)؛
5. دبیرخانه؛
6. دیوان بین‌المللی دادگستری؛
علاوه‌بر شش رکن اصلی، سازمان ملل متحد نهادها و برنامه‌های دیگری را نیز زیر پوشش دارد.از شناخته‌شده‌ترین این نهادها، یونسکو، یونیسف و کمیساریای عالی سازمان ملل برای پناهندگان است.[2]
ایران و سازمان ملل متحد
در 5مارس 1945، حکومت ایالات متحده‌ی آمریکا به نیابت از حکومت‌های بانی پیشنهادهای دامبارتن‌اوکس، از ایران دعوت کرد که جهت تدوین منشور ملل متحد، نماینده‌ای را به کنفرانس ملل متحد که در 25آوریل 1945در سانفرانسیسکو تشکیل می‌شد، اعزام دارد.کنفرانس کار خود را بر اساس طرح دامبارتن اوکس و یالتا به‌منظور تهیه و تدوین نهایی منشور ملل متحد آغاز کرد.کنفرانس مزبور، رسما کنفرانس ملل متحد نام گرفت.
کنفرانس با شرکت پنجاه کشور جهت تدوین منشور سازمان ملل جدید در شهر سانفرانسیسکو گشایش یافت.جمعا 282نماینده از پنجاه کشور جهان که 1500مشاور و کارشناس آنان را همراهی می‌کرد، در کنفرانس شرکت کردند.زبان‌های رسمی کنفرانس عبارت بودند از: انگلیسی، فرانسه، روسی، اسپانیولی و چینی، تمام اسناد نیز به این پنج زبان منتشر می‌شود.نهایتا پنجاه کشور شرکت‌کننده در کنفرانس در 26 ژوئن 1945، منشور سازمان ملل متحد را همراه با اساسنامه‌ی دادگاه بین‌المللی دادگستری، امضا کردند.[3]
جهت تدوین منشور، چهار کمیته‌ی عمومی تشکیل شده بود که ایران در سه کمیته عضویت داشت.هیات نمایندگی ایران، از 11 نماینده، 7 مشاور (رایزن) و یک منشی تشکیل می‌شد.مصطفی عدل، رئیس هیئت ایرانی در کنفرانس، از طرف ایران این اسناد را امضاء کرد.[4]
15شهریور 1324ش منشور سازمان ملل متحد به اتفاق آراء، به تصویب مجلس ایران رسید و ایران در 16اکتبر همان سال به عضویت سازمان ملل متحد درآمد.چند ماه بعد ـ 19ژانویه‌ی 1946م ـ رویدادهای شمال کشور (عدم خروج نیروهای شوروی بعد از جنگ جهانی دوم از خاک ایران)، دولت را مجبور کرد تا اولین شکایت خود را نسلیم شورای امنیت کند.[5]
ایران و شورای امنیت
دوران قبل از انقلاب
نخستین موضوعی که از آغاز تشکیل شورای امنیت به شورا برده شد شکایت ایران علیه شوروی در خصوص مداخله‌ی شوروی در امور داخلی ایران و عدم تخلیه نواحی شمالی کشور بود. دومین مسئله‌ی مهم، شکایت انگلستان از ایران به خاطر موضوع نفت جنوب بود. سومین مسئله در روابط ایران و شورای امنیت، انتخاب ایران به عضویت شوراست.در نهمین دوره‌ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ایران که داوطلب عضویت در شورای امنیت بود با اکثریت آراء(56 کشور از 58 کشور حاضر که درصدی بالاتر از 5/96% آرا بود) به جای - لبنان که دوره‌ی عضویت دو ساله‌اش در سال 1954خاتمه می‌یافت-برای یک دوره‌ی دو ساله از سال 1955 تا پایان 1956 به عضویت شورا انتخاب شد و مشارکت نسبتا خوبی در طی دو سال در مباحث شورا داشته است.مسئله‌ی دیگری که در روابط ایران و شورا مطرح بود، مسئله‌ی بحرین بود.[6]
ایران و شورای امنیت در بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، اولین موضوعی که در رابطه‌ی جمهوری اسلامی ایران با شورای امنیت مطرح شد؛ مسئله‌ی گروگان‌های آمریکایی در ایران بود.یکی دیگر از موارد مطرح شده در شورای امنیت توسط ایران، شکایت جمهوری اسلامی ایران به شورا درباره‌ی حمله‌ی ناو آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در 3ژوئیه 1988(12/4/1367)است که منجر به نابودی هواپیما و 290 نفر از سرنشینان و خدمه‌ی آن شد.
آخرین مسئله در تاریخ روابط ایران و شورای امنیت، قطعنامهی 598 (20 ژوئیه 1987) می‌باشد، این قطعنامه در حالی تصویب شد که شورای امنیت و قدرت‌های بزرگ مصمم بودند به جنگ ایران و عراق که در آن زمان حدود 7 سال طول کشیده بود پایان دهند.[7]
جمهوری اسلامی ایران و کمیساریاى عالى سازمان ملل متحد در امور پناهندگان
دفتر کمیساریاى عالى سازمان ملل متحد در امور پناهندگان در سال 1950م توسط مجمع عمومى سازمان ملل تأسیس شد.کمیساریا موظف است حرکت‌هاى بین‌المللى را در جهت حمایت جهانى از پناهندگان و حل مشکلات آنها هماهنگ نموده و هدایت کند.جمهورى اسلامى ایران در سال 1975 (1354) به هر دو کنوانسیون 1951و پروتکل 1967 پیوست. کمیساریاى عالى سازمان ملل متحد در امور پناهندگان در سال 1984 دفتر خود در ایران را افتتاح کرد. به‌دنبال هجوم گسترده‌ی پناهندگان عراقى به‌خاطر جنگ دوم خلیج فارس در سال 1991، و با شروع برنامه بازگشت به افغانستان در سال 1992، کمیساریا حضور و فعالیت‌هاى خود را در ایران گسترش داد.امروزه، علاوه‌بر دفتر مرکزى تهران، کمیساریا داراى سه دفتر فرعى در مشهد، زاهدان و اهواز، دو دفتر عملیاتى در ارومیه و دوغارون، دو مرکز خروجى مرزى در میلک و دوغارون و دو مرکز ترانزیت در شلمچه و پیران‌شهر و پنج مرکز بازگشت داوطلبانه (اصفهان، کرمان، شیراز، مشهد و سلیمان‌خانى) مى‌باشد.[8]
جمهوری اسلامی ایران و دفتر ملل متحد براى هماهنگى امور انسان دوستانه
پس‌از عدم موفقیت جامعه‌ی بین‌المللی در پاسخ‌گویی به بحران کردها در عراق در سال 1991، مجمع عمومی سازمان ملل در ماه دسامبر همین سال قطعنامهی 182/46را به‌منظور تقویت پاسخ‌گویی سازمان به بحران‌های ناشی از درگیری‌های مسلحانه و بلایای طبیعی به تصویب رساند.در سال 2000نخستین دفتر موقت تیم کشوری اوچا UNOCHA))در جمهوری اسلامی ایران، جهت هماهنگی پاسخ به نیازهای انسان دوستانه‌ی مردم جنگ‌زده افغانستان و عراق ایجاد گردید و دفتر دائمی اوچا در جمهوری اسلامی ایران از زمان وقوع زلزله بم در سال 2003 تشکیل شده و مشغول فعالیت است.
جمهوری اسلامی ایران و یونسکو
سازمان آموزشى، علمى و فرهنگى ملل متحد (یونسکو)، در 16 نوامبر 1945 با هدف ایجاد صلح در اذهان بشریت تأسیس شد. یونسکو در زمینه‌ی ظرفیت‌سازی و تأمین خدمات و پشتیبانی فنی براى پدید آوردن شرایط مناسب برای احترام به ارزش‌های معنوی و حفظ هویت شهروندان و فرهنگ توسعه‌ی پایدار فعالیت مى‌نماید.دفتر منطقه‌ای یونسکو در تهران در سال 2003تأسیس شده و چهار کشور افغانستان، ایران، پاکستان و ترکمنستان را پوشش می‌دهد.
جمهوری اسلامی ایران و عملیات حفظ صلح سازمان ملل متحد
ایران در دوران قبل از انقلاب در عملیات حفظ صلح سازمان ملل در کنگو، در سال 1963و در عملیات UNDOFو UNIFILدر فلسطین اشغالی و لبنان شرکت داشته‌است.اما جمهوری اسلامی ایران 2ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مشارکت خود در دو عملیات مزبور پایان داد، چرا‌که به دلیل عدم شناسایی رژیم صهیونیستی و سیاست‌های تجاوزگرانه‌ی آن رژیم، نمی‌توانست به حضور خود در آن دو عملیات ادامه دهد.حفظ صلح سازمان ملل، منتفی بود، ما در پایان جنگ، خود میزبان بخشی از نیروهای ناظر سازمان ملل در مرزهای ایران و عراق بودیم. [9]
جمهوری اسلامی ایران و سازمان خواربار وکشاورزى ملل متحد (فائو)
سازمان خواربار و کشاورزى ملل متحد (فائو) توسط نمایندگان 44 دولت در هات اسپرینگ ویرجینیای آمریکا پایه‌گذاری شد. در نوامبر و دسامبر 1961، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد(FAO)و مجمع عمومی سازمان ملل متحد، قطعنامهی مشترکی برای تأسیس برنامه‌ی جهانی غذا تصویب نمودند و مقرر گردید، برنامه‌ی سه ساله‌ی آزمایشی در ژانویه‌ی 1963م به مرحله‌ی اجرا درآید.در حقیقت چند ماه پیش از آن برنامه‌ی جهانی غذا اجرایی شد؛ زمانی‌که زلزله‌ی بوئین زهرا در ایران به وقوع پیوست، طوفان مهیبی تایلند را فراگرفت و کشور تازه استقلال یافته‌ی الجزایر پذیرای پنج میلیون پناهنده‌ی بازگشتی شد.
دفتر برنامه‌ی جهانی غذا برای نخستین‌بار در سال 1971م در ایران گشایش یافت و در پروژه‌های غذا رسانی متعددی تا سال1979م فعالیت نمود.طبق درخواست دولت جمهوری اسلامی ایران در سال 1987، برنامه‌ی جهانی غذا با ارائه‌ی کمک‌های غذایی به پناهندگان افغان و سپس پناهندگان عراقی فعالیت خود را در ایران بار دیگر از سرگرفت.[10]فائو در جمهورى اسلامى ایران از سال 1992، تقریبا نود پروژه در ایران اجرا کرده است.یکى از برجسته‌ترین پروژه‌هاى انجام شده‌ی فائو در ایران در سال‌های اخیر پروژه‌ی تدوین چارچوب استراتژى توسعه‌ی پایدار کشاورزىاست. فائو از طریق کمک‌هاى اضطرارى به نیازهاى فورى ایران در هنگام زلزله، سیل و خشک‌سالى، پاسخ گفته است.پروژه‌ی تدوین استراتژى ملى و برنامه‌ی عمل جهت آمادگى، مقابله و مدیریت خشک‌سالى در بخش کشاورزى یکى از مهم‌ترین طرح‌هاى اجرا شده‌ی اخیر در این زمینه مى‌باشد.فائو همگام با اطلاع‌رسانى بین‌المللی، مانند روز جهانی غذا و تله‌فود، نقش مهمی در ارتقاى سطح آگاهی عمومى در زمینه‌ی فقر و گرسنگی و یک‌پارچه‌سازی حمایت‌ها برای تحقق امنیت غذایی دارد.[11]
جمع‌بندی
سازمان ملل متحد براساس نیاز جامعه‌ی بین‌المللی در پایان جنگ جهانی دوم به‌وجود آمد و منشور ملل متحد، مبنای روابط جدید بین‌المللی در قرن 20شناخته شد.اولین تلاش هر دولت عضو سازمان ملل، آن است که در عمل تصویر مطلوبی از خود ارائه کند و به‌طور مداوم در حفظ آن بکوشد. در نتیجه، یکی از اهداف ایران از حضور در سازمان ملل، ارائه‌ی تصویری مطلوب از کشور در راستای سیاست خارجی‌اش از طریق، مشارکت در همکاری‌های بین‌المللی می‌باشد.قطعا سازمان ملل، در نظام روابط بین‌المللی نقش ویژه‌ای دارد و هر کشور باید متناسب با اهداف و منافع خود، از این سازمان و نقش آن در روابط بین‌الملل بهره‌جوید.
ایران از هنگام پیوستن به این سازمان جهانی حضوری مداوم در این سازمان داشته است.در چند دهه‌ی گذشته سازمان ملل متحد همکارى مستحکم و پایداری با دولت ایران و گروه وسیع دیگری از مشارکان از جمله فعالان عرصه‌ی جامعه‌ی مدنی و جوامع محلی داشته تا احترام به حقوق بشر، حفاظت از محیط زیست، مبارزه با بیماری‌ها، تحکیم توسعه‌ی پایدار و کاهش فقر ارتقاء یابد.