كلمات كليدي : راديو، رسانه، رسانه شنيداري، رسانه هاي جمعي، رسانه گرم، امواج راديويي
نویسنده : قاسم كرباسيان
این اصطلاح یک سرویس ارتباط رادیویی است، که برنامه‌هایی مرکب از سه عنصر کلام، موسیقی و صدا، به‌منظور دریافت مستقیم استفاده‌کنندگان پخش می‌کند.[1]
رادیو به‌عنوان یکی از وسایل اصلی ارتباط توده‌ای که یک پیام عمومی را از طریق وسایل فنّی انتشاری به‌طور غیر مستقیم و یک جانبه، به گروهی کثیر و پراکنده از افراد انسانی ابلاغ می‌کند، عمومی‌ترین وسیله ارتباط جمعی به‌شمار می‌رود. این وسیله ارتباطی که با ترکیب عناصر سه‌گانه مطبوعاتی و بیان تصویری سینمایی یا تلویزیونی متمایز است، با بهره‌گیری از امواج رادیویی یا الکترومغناطیسی کار می‌کند.[2] این امواج، که در سیستم تلویزیونی نیز به‌کار گرفته می‌شوند، با استفاده از وسایل الکتریکی ایجاد شده و همانگونه که امواج صوت در هوا و امواج آب در دریا پراکنده می‌گردند، در حوزه الکترومغناطیسی زمین پخش و بعد از دریافت توسط آنتن گیرنده، به‌وسیله گیرنده، تنظیم و تقویت شده و صدایی که از استودیو رادیویی فرستاده شده، توسط آشکارکننده به بلندگو فرستاده شده و به این ترتیب، صدا شنیده می‌شود.[3] انسان‌ها همواره در طول تاریخ در جستجوی راه‌هایی به‌منظور ایجاد ارتباط سریع بوده‌اند. ایجاد چاپارخانه‌ها و تربیت چاپارها، آموزش و تربیت کبوتران نامه‌بر، استفاده از دود و صدها راه دیگر از این قبیل، نیاز انسان را به دست‌یابی به یک وسیله ارتباطی سریع نشان می‌داد، سرانجام با پیشرفت تکنولوژی، وسیله ارتباط جمعی واقعاً سریعی به‌وجود آمد؛ که جنبه عمومی داشت. این وسیله همان رادیو بود. این وسیله ارتباطی به‌صورت تئوری در سال 1860 میلادی توسط "جیمز ماکسول" فیزیک‌دان اسکاتلندی کشف شد. پس از وی "هنریش هرتز" فیزیک‌دان آلمانی توانست، امواج رادیویی را که "ماکسول" موجودتیش را ثابت کرده بود، کشف کند و تئوری ماکسول را تصحیح و تکمیل نماید. "گالیلمو مارکنی" کاشف تلگراف بی‌سیم یا تلگراف رادیویی، توانست در سال 1895 با ارسال و دریافت اولین علایم بی‌سیم، قدم بزرگی در راستای اختراع رادیو بردارد و سرانجام، وی در سال 1899 موفق شد، اوّلین علایم بی‌سیم را برفراز کانال انگلیس مخابره کند.[4]
بعد از طی مراحل مختلف رادیوهای تجربی در سال 1920، جهان شاهد اولین سیستم پخش برنامه‌های رادیویی به‌صورت حرفه‌ای شد. در این سال در ایالات متحده آمریکا و پس از آن، در سال 1922 در بریتانیا، پخش برنامه‌های رادیویی مورد پذیریش عامه قرار گرفت.[5] پخش رادیویی در بریتانیا با "بی‌بی‌سی" آغاز و شرکت پخش رادیویی بریتانیا به مؤسسه پخش رادیویی بریتانیا تبدیل شد و فرمان سلطنتی را در سال 1927 دریافت کرد.[6]
در سال 1948 مهمترین پدیده فنّی جدید با تولید رادیوهای ترانزیستوری، در عرصه دستگاه‌های گیرنده رادیو رقم خورد و دو مهندس آمریکایی به اسامی "باردین" و "براتین" با همکاری مهندس آمریکایی دیگری به‌نام "شوکلی" در آزمایشگاه‌های کمپانی معروف "بل" موفق به این اختراع شدند. از سال 1905 با کوشش مؤسسات سازنده گیرنده‌های رادیویی و به‌ویژه مؤسسات ژاپنی، رادیوهای ترانزیستوری به‌سرعت در جهان گسترش یافتند. توسعه این نوع رادیوها، رادیوهای خانوادگی را که معمولاً به‌طور دسته‌جمعی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفتند، از رونق انداخت و استفاده از برنامه‌های رادیویی را به‌صورت فردی درآورد.[7]
به‌طور کلی، بنابه گفته "ر.پرادالیه" در کتاب "هنر رادیوفونیک" می‌توان سه مرحله را در توسعه جهانی پخش رادیویی در نظر گرفت:
دوره اول از اولین سال‌های قرن بیستم تا 1927 که عصر تلگراف بی‌سیم نام گرفت.
دوره دوم که عصر بلوغ رادیو نام گرفت، از 1927 تا 1940 بوده است.
سومین مرحله که "پرادالیه" آن‌را عصر "فرهنگ رادیوفونیک" می‌‌نامد بعد از جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. ویژگی این عصر، گسترش و توسعه‌ی گیرنده‌های رادیو، پیشرفت‌های فنّی، بهبود برنامه‌ها و بالخصوص رقابت بیش از پیش هراس‌انگیز با تلویزیون است.[8]
در ایران هم تأسیس رادیو با تلگراف بی‌سیم ارتباط داشته است. در سال 1303، مقدّمات تهیّه تلگراف بی‌سیم را وزارت جنگ فراهم کرد و اولین دکل دستگاه تهران به ارتفاع 120 متر در زمینهای قصر قاجار نصب شد و پس از آن در بیست و چهارم اردیبهشت ماه 1304 دوّمین دکل بی‌سیم مستقر گردید. سرانجام در ششم اردیبهشت 1305 کار بی‌سیم با پخش یک تلگرام به مناسبت تاج‌گذاری رضاشاه، برای کشورهای مختلف جهان آغاز شد. اولین فرستنده‌ی رادیویی ایران در سال 1319 آغاز به‌کار کرد و پس از طی مراحل تکمیلی مختلف، به‌صورت امروزی و تحت عنوان "سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران" ظهور یافت.[9]
تجهیزات و امکانات رادیویی
برای برنامه‌سازی رادیویی امکانات مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تجهیزات عبارتند از:
1. استودیو؛ استودیو رادیویی، مکانی است که در آن‌جا صداها را برای پخش آماده می‌کنند. معمولاً در ایستگاه‌های رادیویی، استودیویی برای کار تولید و استودیویی دیگر برای پخش اخبار و ضبط آیتم‌هایی مانند قطعات صدا یا گزارش وجود دارد.
2. میز صدا یا میزکار؛ میزکار، صفحه کنترلی است؛ که قطعات مختلف تجهیزات پخش را به فرستنده متصل می‌کند. این میز، دارای دو نوع سوئیچ یا کلید است. دسته‌ای از این کلیدها، صدا را به میز وارد و دسته دیگر صدا را از میز خارج می‌کنند.
3. مونیتور؛ در استودیوی رادیویی، مونیتور، به گوشی یا بلندگویی گفته می‌شود، که تهیه‌کننده را قادر می‌کند تا به آن‌چه ضبط می‌شود، گوش دهد.
4. تاک‌بک؛ این وسیله، عبارتست از ارتباطی که از طریق میز، بین اتاق فرمان و استودیو برقرار می‌شود.
5. گرامافون؛
6. ضبط صوت؛ از وسایل اساسی استودیوی رادیویی ضبط صوت است که معمولاً در سه نوع موجود است: ریل، کارتریج، کاست.
7. میکروفون؛ تهیه‌کننده برنامه‌های رادیویی، همواره برای ضبط برنامه‌هایش با میکروفن سروکار دارد. میکروفن در سه نوع اصلی موجود است:
1. میکروفون روبانی؛ میکروفن‌های دوجهتی‌اند که صداها را در محدوده‌ای به شکل عدد (8) دریافت می‌کنند.
2. میکروفون سیم‌پیچ متحرک: این میکروفن‌ها یک‌جهته بوده و صداها را از مقابل خود در محوطه‌ای به شکل یک قلب دریافت می‌کنند و البته ممکن است چندجهته باشند و صدا را از تمام محوطه اطراف خود دریافت نمایند.
3. میکروفون خازنی: این نوع میکروفن، نیروی خود را از یک باتری و یا خود ضبط صوت دریافت کرده و معمولاً برای مصاحبه‌های طولانی خارج از استودیو به‌کار می‌روند.
8. سیستم استریوفونی؛ برای اینکه بتوانند صدای کنسرت و نمایش را به همان ترتیبی که در سالن نمایش شنیده می‌شود، ضبط کنند، این سیستم را مورد استفاده قرار میدهند.
9. نوار ضبط صوت.[10]
ویژگی‌ها و خصایص رادیو
1. رادیو براساس تقسیم‌بندی مک‌لوهان برای رسانه‌ها که رسانه‌ها را به سرد و گرم تقسیم می‌کند، یک رسانه گرم به‌شمار می‌رود؛ چراکه حواس مختلف مخاطب را در نهایت فعالیّت به‌کار نمی‌گیرد و تشریک مساعی چندانی را از مخاطب طلب نمی‌کند بلکه تنها یکی از حواس مخاطب (یعنی حسّ شنوایی) را به‌طور کامل، به‌سوی خود جلب می‌کند و لازم نیست تا مخاطب برای فهم پیام آن، با بهره‌گیری از تخیّل خود چیزی بر آن بیفزاید و رادیو، خود، اطلاعات را با وضوحی بالا ارائه می‌کند.[11] برخی، این امر را که رادیو فقط یکی از حواس را به فعالیت می‌طلبد، نقصی برای رادیو می‌شمرند؛ چراکه آن‌را موجب عدم ادراک کامل پیام می‌دانند.[12]
2. رادیو، از لحاظ سرعت و مداومت انتشار و همچنین وسعت حوزه انتشار، برترین وسیله ارتباط جمعی به‌شمار می‌رود. البته باید در نظر داشت چون اساس کار آن، بر سرعت و مداومت انتشار گذاشته شده، فرصت تجزیه و تحلیل و تفسیر اخبار را از دست می‌دهد.
3. رادیو، امکان برقراری رابطه مستقیم شنوندگان با وقایع و حوادث را در همان زمان وقوع، فراهم می‌آورد؛ که این امر، مرهون قابلیّت تحرک آسان فرستنده‌های رادیویی و یکی از امتیازات رادیو است.
4. سهولت دریافت برنامه‌های رادیویی، یکی از ویژگی‌های رادیو است؛ که ناشی از قابلیّتی است که در استفاده از گیرنده‌های رادیویی وجود دارد.[13]
5. رادیو، به درون و عمق فرد نفوذ می‌کند. "ژان کازنو" ضمن بیان این ویژگی، در توضیح آن می‌نویسد: «حیطه‌ی کلمات و سخن‌ها یا محیط وسیع موزیکی رادیو که شنونده را در خود غرق می‌کند، به‌قول "بچلارد" فیلسوف، تا ناخودآگاه او نفوذ و عمل می‌کند؛ تا او را به آرامشی مطلق یا تخیّلی آزاد سوق دهد.»[14] وی در مقابل، در مورد تلویزیون قائل است که تلویزیون فرد را از خود جدا می‌کند (برخلاف رادیو که با ناخودآگاه فرد رابطه می‌یابد) و خود را بر شخصیّت فرد تحمیل می‌کند.[15]
6. رادیو احاطه‌کننده است؛ بدین معنا که هرچند توجّه زیادی از شنونده نمی‌خواهد، اما آن‌چنان فضا را احاطه می‌کند، که هیچ رسانه دیداری به پایش نمی‌رسد. علّت این امر آن است که گوش انسان سرپوش ندارد و کسی نمی‌تواند گوشش را ببندند(برخلاف چشم که می‌توان بست) و شنونده نمی‌تواند صدای یک رادیو روشن را نشنود. نتیجه آن است که آن‌گونه که امکان "کانالیزه کردن تماشا" وجود دارد، در صدا چنین امکانی نیست. مراد از کانالیزه کردن، احساسی است که می‌توان تمامی آن چیزهایی را که در گرداگرد جزئیات دیداری وجود دارند، بست و بر روی اجزاء ضروری در روی صحنه تمرکز کرد، همان کاری که در رادیو نمی‌شود انجام داد؛ چراکه شنونده رادیو نمی‌تواند مانند بیننده تلویزیون، پخش‌های ناخواسته را محو کند و یا مانند خواننده روزنامه، تنها روی کلمات خاصّ متمرکز شود.[16]
7. رادیو بارور و سازنده تخیّلات و رؤیاهاست. رادیو به‌دلیل آن‌که نیاز کمی به توجه مستقیم دارد و از نظر آزاد گذاردن تصورّات مخاطب باز است، به‌عنوان زمینهای برای پرورش‌دهندگی رؤیای بیداری و خیال‌پردازی فرد، تلقّی می‌شود.[17] البته باید در نظر داشت تخیّلی که شنونده رادیو امکان آن‌را می‌یابد، یک تخیّل ادراکی برای درک پیام رادیو و پرکردن خلأهای موجود در پیام نیست؛ چراکه رادیو یک رسانه گرم به‌شمار رفته و جایی برای این‌گونه تخیّل نیست؛ بلکه از مقوله تخیّل انتزاعی است.[18] مخاطب رادیو، می‌تواند با تخیّل خود، به تصویرگری آن‌چه می‌شنود بپردازد.
8. رادیو، نیاز به توجّه مستقیم ندارد و توجّه زیادی را از مخاطب طلب نمی‌کند و انسان، ضمن فعالیّت‌های دیگر و هنگام کارکردن یا غذا خوردن و ... نیز می‌تواند از برنامه‌های رادیویی استفاده نماید. این امر، به‌عنوان یکی از معایب و محدودیت‌های رادیو شناخته شده است؛ چراکه به‌خاطر این ویژگی، برنامه‌های رادیویی اغلب در شرایط ناقص و نامساعد شنیده می‌شوند و بنابراین ادراک کامل شنیدنی‌ها، اتفاق نمی‌افتد و اثربخشی رادیو کاهش می‌یابد. رادیو برای جلب توجّه مخاطبان خود، ناچار است با محیط به رقابت بپردازد؛ تا بتواند در میان سایر عناصری که موجب حواس‌پرتی می‌شوند، توجّه کافی شنوندگان را به‌خود جلب نماید.[19]
9. یکی از ویژگی‌های رادیو، تفسیرپذیری رادیوست. تفسیرپذیری رادیو بدین معناست که مخاطبان رادیو، بعد از دریافت هرنوع اطلاعات، باید تفسیر آن‌را در ذهن خود مجسّم کنند. به‌طور مثال، اگر خبری درباره یک حادثه رانندگی پخش شود، مخاطبان، چگونگی وقوع آن‌را برحسب دریافتی که از خبر پخش‌شده دارند، تصویر و تفسیر می‌کنند. به این ترتیب، به تعداد مخاطبان رادیو باید تصاویر و تفاسیر متعدّدی از یک خبر وجود داشته باشد.[20]
10.رادیو یک رسانه کور است. بدین معنا که نمی‌شود، پیام‌های آن‌را دید و پیام‌های آن، تنها شامل صدا و سکوت است.[21] باید دانست مواد اولیّه‌ای که رادیو از آن استفاده می‌کند، علائمی هستند، که رمزهایی دارند که از آن‌ها برای رساندن پیام‌ها استفاده می‌شود. این علائم که همگی شنیداری هستند، از سکوت و صدا تشکیل شده‌اند.[22]
انواع فرستنده‌های رادیویی از لحاظ پخش
فرستنده‌های رادیویی از لحاظ پخش برنامه‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند:
1. برخی از فرستنده‌های رادیویی که در پخش برنامه‌های خود فقط به یک گروه شنونده پراشتیاق توجه دارند، بیشتر به انتشار انواع قطعات موسیقی، برنامه فرهنگی و یا علمی و تخصّصی می‌پردازند.
2. برخی از فرستنده‌های رادیو به پخش مداوم اخبار توجه داشته و به‌طور پیایی در فاصله‌های بسیار کوتاه جریان وقایع مهم داخلی و خارجی را منتشر می‌کنند.
3. فرستنده‌های رادیویی فراوانی نیز هر دو نوع برنامه‌های قبلی را مورد توجّه قرار میدهند و کوشش می‌کنند، هرچه بیشتر برنامه‌های گوناگونی عرضه نمایند تا افراد فراوان‌تری از آن‌ها استفاده کنند.[23]
انواع صدا در رادیو
صداها در رادیو به چند دسته تقسیم می‌شوند:
1. کلمه‌ها؛ کلمه‌ها در واقع علائمی هستند، که شباهتی به آن‌چه گفته می‌شود ندارند؛ مثلاً ما حیوانی به‌نام سگ می‌شناسیم، ولی این سگ ممکن است از نوع گرگی، شکاری و ... باشد. به‌عبارت دیگر، کلمه‌ها از نظر خصوصیت و ویژگی، نمادین و سملبیک هستند و همین نمادینه بودن آن‌هاست که پایه و اساس جذّابیت خلّاق رادیویی را تشکیل میدهند؛ زیرا کلمه، به‌عنوان یک علامت، نمی‌تواند شیء را نشان دهند.
2. اصوات؛ برخلاف کلمه‌ها که بشر آن‌ها را اختراع کرده است، صوت یا اصوات، طبیعی بوده و شکلی از معنی را که در خارج وجود دارد، منتقل می‌کنند. صوت، معنا را می‌سازد، به این ترتیب، اصوات و یا صداهایی نظیر زنگ در یا چرخش کلید در قفل، درواقع شاخص‌هایی برای معنا دادن و اعلام حضور چیز دیگر است.
3. موسیقی؛ موسیقی در رادیو، نظیر تلویزیون دو کاکرد عمده دارد؛ هم خودش به‌عنوان موسیقی گوش را می‌نوازد و هم به تنهایی و یا با همراهی کلمات و صداها، کارکردی فرعی و کمکی برای معنی بخشیدن به چیزی خارج از خود دارد.[24]
اصول نویسندگی رادیو
1) تفسیر‌ناپذیر اما تفسیرساز؛ این اصل، تکیه بر این مهم دارد که متن مکتوب رادیویی، بایستی به‌گونه‌ای باشد، که مخاطب، امکان تفسیر آن‌را پیدا کند و تخیّل‌زایی مخاطب را به‌دنبال داشته باشد. نویسنده، گوینده و یا تهیه‌کننده برنامه، باتوجه به این اصل، می‌تواند درجات ابهام کلام و متن و یا تصریح و شفاف‌سازی موضوع را آگاهانه به‌کار گیرد.
2) اصل تقطیع در عین پیوستگی؛ برنامه و متن رادیویی باید به‌گونه‌ای باشد که میزان قطع ارتباط با مخاطبان، که ممکن است بر اثر شرایط محیطی مخاطبان و ... اتفاق بیفتد، به حداقل برسد و یا در صورت قطع ارتباط، مخاطب رضایت کافی از شنیدن برنامه کسب کرده باشد.[25]