شوك نفتي اول، چهارمين جنگ اعراب و اسرائيل، شوك دوم نفتي، شوك سوم نفتي، انقلاب اسلامي ايران، محمدرضا شاه، اوپك، اُآپك، علوم سياسي
نویسنده : محمد علی زندی
در قرن بیستم در عرصه‌ی بین‌المللی چندین شوک یا بحران نفتی رخ داد که تأثیرات فراوانی هم برای کشورهای صادرکننده و هم برای کشورهای واردکننده‌ی نفت به همراه داشت. در ادامه به سه مورد مهم این شوک‌ها اشاره می‌کنیم.
شوک اول نفتی
شوک اول نفتی در سال 1973م به علت چهارمین جنگ اعراب و اسرائیل رخ داد. در تاریخ 6 اکتبر 1973م (14 مهر 1352) که مصادف با یوم کیپور بزرگترین عید مذهبی یهودیان بود، نیروهای مصر و سوریه برای باز پس گرفتن اراضی اشغالی اسرائیل در جنگ 1967م (1346ش) به اسرائیل حمله نمودند و بدین ترتیب چهارمین جنگ اعراب و اسرائیل آغاز شد.[1]
جنگ اکتبر 1973م، زمینه‌ی سیاسی بسیار مناسبی برای کشورهای عربی تولیدکننده‌ی نفت، فراهم آورد تا از نفت به‌عنوان سلاح سیاسی علیه کشورهای اروپایی و ایالات متحده‌ی امریکا استفاده کنند.[2] این جنگ دو سازمان اوپک و اُآپک[3] را به یکدیگر نزدیک ساخت.[4] اُآپک سازمان کشورهای عربی صادرکننده‌ی نفت بود که در سال 1968م در کویت و با هدف حفظ منافع و تعیین طریق هم‌کاری بین کشورهای عربی صادرکننده‌ی نفت به اشکال گوناگون فعالیت‌های اقتصادی، در زمینه صنعت نفت تشکیل گردید و اعضای آن عبارت بودند از: امارات متحده‌ی عربی (ابوظبی و دبی)، الجزایر، بحرین، کویت، عراق، قطر، عربستان سعودی، سوریه، مصر، لیبی.[5]
در شانزدهم اکتبر 1973م کشورهای عرب عضو اُآپک یک اجلاس فوق‌العاده در کویت تشکیل دادند و تصمیم گرفتند تا وقتی اسرائیل از سرزمین اشغالی اعراب خارج نشود، برای مدت نامعلومی هر ماه به میزان پنج درصد از تولید نفت خود را خواهند کاست تا بدین ترتیب غرب و حامیان اسرائیل را برای مجبور ساختن اسرائیل به خروج از سرزمین‌های اشغالی وادار سازند.[6] کمیته‌ی وزیران اوپک نیز افزایش بهای نفت صادراتی خود را از بشکه‌ای (2/159 لیتر) 10/3 دلار به 12/5 دلار اعلام داشت.[7]
اوپک کشورهای مصرف‌کننده‌ی نفت را به سه گروه تقسیم کرد:
1. دوست: شامل انگلستان، فرانسه، اسپانیا، لبنان، اردن، مصر، تونس، ترکیه، مالزی و همه‌ی کشورهای افریقایی که به اسرائیل تذکر داده بودند. به این کشورها سهمیه کافی نفت داده می‌شد.
2.بی‌طرف: کشورهایی که مداخله‌ای نمی‌‌کردند. که سهم قابل توجهی از نفت اعراب را می‌بردند.
3. دشمن: کشورهایی که روابط نزدیکی با اسرائیل داشتند و از آن رژیم حمایت می‌کردند که شامل امریکا، پرتغال، هلند، آفریقای جنوبی، ژاپن و کشورهای عضو جامعه‌ی اقتصادی اروپا می‌شدند. که این کشورها مورد تحریم قرار می‌گرفتند.[8]
این جریان موجب گردید که در اواخر ماه نوامبر و اوایل ماه دسامبر 1973م حدود 4/5 میلیون بشکه در روز نفت خام از بازار حذف شود و یک نوع نگرانی بی‌سابقه، کشورهای صنعتی را از تأمین نفت فرا گرفت و قیمت‌های نفت خام و فرآورده‌های نفتی به نحو بی‌سابقه‌ای در بازار آزاد افزایش یافت.[9]
در این میان سازمان اوپک برای بالا بردن قیمت نفت صادراتی خود در جلسه‌ی 19 و 20 نوامبر 1973م تأکید کرد که در اثر بالا بردن نرخ تورم کالاهای کشورهای صنعتی، قیمت نفت باید به سوی قیمت حقیقی این ماده در بازار نزدیک شود و به دنبال این ملاقات، اعضای اوپک شروع به افزایش قیمت نمودند.[10] مثلا نیجریه بهای نفت را به 80/16 دلار در هر بشکه اعلام کرد.[11]
ایران تنها کشور تولیدکننده‌ی نفت منطقه‌ی خلیج فارس و مدیترانه بود که در چهارمین جنگ اعراب و اسرائیل در تحریم نفتی اعراب علیه امریکا و کشورهای اروپایی شرکت نکرد و روابطش را با اسرائیل ادامه داد.[12] شاه در اواخر دسامبر 1973م در توضیح این کارش در مصاحبه‌ی رادیو و تلویزیون گفت: «ما به هیچ وجه با تحریم موافق نیستیم، زیرا توسل به این اقدام ممکن است اشکالات سختی را برای کشورهای محروم از نفت فراهم کند و روابط دوستانه با کشورهای مزبور را مختل سازد. متقابلا کشورهای شامل تحریم نیز همان سیاست را درباره‌ی صدور کالاهای صنعتی در پیش گیرند و حتی در صورت لزوم دست به اقدامات خصمانه علیه کشورهای عضو اوپک بزنند، استفاده‌ی نفت به‌عنوان یک سلاح سیاسی، اصلا کار عاقلانه‌ای نیست.»[13]
شاه علاوه‌بر خودداری از تحریم نفت به اقدامات زیر دست زد:
1. ادامه‌ی روابط با اسرائیل.
2. نفت مورد نیاز ناوگان امریکا در مدیترانه را تأمین کرد.
3. در طول جنگ به هواپیمای شوروی اجازه نداد که با عبور از فرازایران به اعراب کمک نظامی برساند.
4. نفت مورد نیاز ناو نیروبر امریکا در اقیانوس هند را فورا تأمین کرد.[14]
سرانجام اوپک در 12 دسامبر 1973م تصمیم گرفت که با در نظر گرفتن قیمت واقعی نفت، بهای آزاد آن‌را در سطح 65/11 دلار برای هر بشکه ثابت نگه دارد.[15]
چهارمین جنگ بین اعراب و اسرائیل، در 25 اکتبر 1973م، با آتش بس میان طرفین جنگ با وساطت امریکا و شوروی برقرار شد. اگرچه مصر و سوریه سرانجام از لحاظ نظامی شکست خوردند، اما از نظر سیاسی و اقتصادی برندگان واقعی جنگ به شمار می‌آمدند که برخی از علل این امر به شرح زیر می‌باشد:
1. اوپک توانست به صورت یک قدرت نیرومند درآید و قیمت‌گذاری نفت را بر شرکت‌های نفتی و کشورهای صنعتی غرب تحمیل نماید.[16]
2. افزایش قیمت مساعد نفت و ایجاد یگانگی در داخل اوپک.[17]
3. اوپک با افزایش قیمت‌های اعلان‌شده‌ی نفت خام به تدریج از 59/2 دلار در آغاز سال 1973م به 65/11 دلار در پایان سال، موجب یک تحول در امر تجارت بین‌المللی و قیمت انرژی گردید که به نام شوک اول نفتی معروف شد.[18]
4. چهار برابر شدن قیمت نفت باعث بالا رفتن قدرت مالی و سیاسی کشورهای عضو اوپک و به‌ویژه کشورهای عربی شد.[19] درآمد ایران از فروش نفت که قبل از بحران نفتی دو میلیارد دلار بود در سال 1353 به حدود بیست میلیارد دلار افزایش یافت[20] و نفت را به بهای 40/17 دلار در هر بشکه به فروش می‌رساند.[21]
5. کشورهای غربی دچار یک بحران شدید اقتصادی شدند و نرخ تورم به گونه‌ی وحشتناک بالا رفت و بی‌کاری گسترش یافت و تراز پرداخت‌های کشورهای غربی دچار یک کسری بودجه‌ی بی‌سابقه گردید.[22]
بالاخره پس از لغو تحریم نفتی اعراب در 18 مارس 1974م، سازمان اوپک ضمن حفظ قیمت اعلان‌شده‌ی نفت، میزان بهره‌ی مالکانه را 20 درصد و نرخ مالیات را به 85 درصد رساند و همزمان درصد بیشتری از سهام شرکت‌های نفتی را در اختیار گرفت.[23]
به دنبال افزایش سریع قیمت نفت در سال 1973م و 1974م، کشورهای صنعتی موفق به تأسیس آژانس بین‌المللی انرژی گردیدند که به‌وسیله‌ی امریکا مطرح و در 18 نوامبر 1974م شروع به کار کرد.[24]
شوک دوم نفتی
شوک دوم نفتی در سال 1979م، به دلیل کاهش تولید نفت ایران به خاطر اعتصاب کارکنان نفت قبل از انقلاب اسلامی و متوقف شدن آن در روزهای پیروزی انقلاب اسلامی رخ داد.
پس از سال 1973م، قیمت نفت از سال 1974م (1353) تا اواخر سال 1978م (اوایل سال 1357) به دلیل فشارهای کشورهای صنعتی و اقدامات عربستان سعودی افزایش قابل توجهی نیافت در نتیجه قدرت خرید و درآمد کشورهای عضو اوپک بابت صادرات یک بشکه نفت به‌علت تورم شدید کشورهای صنعتی به تدریج کاهش یافت.[25]
در نیمه‌ی اول سال 1987م در شرایطی که ایران روزانه 6میلیون بشکه نفت تولید می‌کرد، کمبود نفت در بازارهای بین‌المللی احساس نمی‌شد و به نظر نمی‌رسید که در آینده‌ی نزدیکی قیمت نفت به نحو قابل توجهی افزایش یابد. قیمت نفت خام کشورهای عضو اوپک تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران در حدود 70/12 دلار برای هر بشکه ثابت ماند.[26]
در 13 اکتبر 1978م (21 مهرماه 1357) نارضایتی عمومی در ایران به صورت کم کاری و اعتصاب بزرگ کارکنان صنعت نفت ایران به تدریج اوج بیشتری گرفت. همزمان تولید و صادرات نفت ایران رو به کاهش نهاد به‌طوری که در ماه اکتبر به 5/5 میلیون بشکه در روز، در ماه نوامبر به 5/3 میلیون بشکه در روز، و در ماه دسامبر 1978م به 3/2 میلیون بشکه در روز رسید و از اواخر ماه که انقلاب اسلامی به مرحله‌ی ثمر رسیدن نزدیک شده بود صادرات نفت متوقف گردید.[27] (صادرات نفت ایران در مارس 1979م، فروردین 1358ش، پس از پیروزی انقلاب اسلامی شروع شد.)
کاهش شدید و به‌دنبال آن قطع صادرات ایران، جهان صنعتی را با حادثه‌ای پیش‌بینی نشده مواجه نمود.[28] با این‌که قسمتی از کاهش عرضه‌ی نفت ایران به بازارهای جهانی به‌وسیله‌ی افزایش تولید عربستان سعودی (10 میلیون بشکه در روز) و عراق و کشورهای غیر عضو اوپک (انگلستان، نروژ، مکزیک...) جبران گردید. ولی با وجود این، در ژانویه‌ی 1979م (1358ش) بیش از دو میلیون بشکه در روز در بازار کمبود وجود داشت.[29] کمبود عرضه‌ی نفت توأم با نگرانی مربوط به عدم امکان تأمین نفت در آینده قیمت‌های نفت خام را در بازار آزاد به سرعت افزایش داد.[30]
کشورهای عضو اوپک موفق به افزایش سریع نفت خام در نوبت‌های مختلف شدند که منجر به شوک دوم نفتی شد. به‌طوری‌‌که در کنفرانس فوق‌العاده‌ی مارس 1979م یعنی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قیمت نفت خام به 456/14 دلار برای هر بشکه و در پایان ژوئن 1979م بنابر تصمیم کنفرانس وزرای کشورهای عضو، یک‌باره با توجه به نوع مرغوبیت نفت خام به 50/23 دلار در هر بشکه افزایش یافت و در کنفرانس دسامبر 1980م که در اندونزی برگزار شد، حداقل قیمت نفت خام 32 دلار و حداکثر قیمت نفت خام 41 دلار و قیمت نفت خام متوسط 36 دلار تعیین گردید.[31] پس از این کنفرانس ایران قیمت نفت خام خود را از اوایل ژانویه 1981م در سطح 37 دلار برای هر بشکه تعیین کرد.[32]
شوک سوم نفتی
شوک سوم نفتی در سال 1986م رخ داد و برعکس دو شوک نفتی اول و دوم، قیمت نفت رو به کاهش نهاد.[33] در مقابل افزایش شدید قیمت‌های نفت خام در سال 1979م و 1980م، موجب گردید که کشورهای صنعتی صرفه‌جویی بیشتر در مصرف نفت را در پیش گیرند و با جایگزین ساختن سایر منابع انرژی به جای نفت اقدامات موثری به عمل آورند.[34]
همزمان با کاهش تقاضای جهانی برای نفت، به ویژه نفت اوپک و رقابت تولیدکنندگان غیر اوپک در بازار و توجه و استفاده از منابع دیگر انرژی، بازار نفت اشباع شد.[35]
به همین لحاظ قیمت‌های نفت خام به علت وجود اضافه‌ی عرضه در بازارهای جهانی از سال 1983م به بعد رو به کاهش نهاد. تا آن‌که در سال 1986م به حداقل قیمت یعنی کمتر از 10 دلار رسید که منجر به شوک سوم نفتی شد.[36]
پس از شوک سوم و کاهش ناگهانی قیمت نفت و بالاخره بعد از گذشت یک سال پرتلاطم سقوط قیمت‌های نفت خام، با مقاومت اعضای اوپک مواجه شد و در کنفرانس ژوئن 1987م اوپک، قیمت نفت خام در سطح 18 دلار برای هر بشکه تعیین شد[37] و بالاخره در سال 1998م با توجه به گذشت 25 سال از شوک اول نفتی که قیمت از هر بشکه 59/2 دلار به 65/11 دلار رسید و با گذشت 18 سال از شوک نفتی دوم، که قیمت هر بشکه نفت حتی تا 42 دلار رسید، و سپس با توجه به قیمت واقعی در بازار جهانی به 18 دلار رسید.[38]