كلمات كليدي : بنياد شهيد و امور ايثارگران، نهادهاي انقلابي، بنيادهاي ايران، شهيد، شهادت، علوم سياسي
نویسنده : عباس عمادي
بنیاد شهید و امور ایثارگران از نهادهای انقلاب اسلامی است که بنیان اولیه آن بر اساس فرمان ده ماده‌ای امام خمینی(ره) خطاب به شورای انقلاب و دولت موقت در ۲۲ اسفند ۱۳۵۸ به منظور رسیدگی به وضعیت خانواده‌های شهدا و همچنین رسیدگی به امور معلولین و آسیب‌دیدگان انقلاب اسلامی تشکیل شد. تأسیس این نهاد از سوی امام خمینی(ره) ضمن آن‌که نشان‌دهنده ارزش‌‌گذاری اسلام و نظام اسلامی به شهید و خانواده شهدا می‌باشد با توجه به نقش بی‌بدیلی که این نهاد در زمان جنگ تحمیلی و پس از آن ایفا می‌نمود و با عنایت به عدم پیش‌بینی جنگ تحمیلی در زمان صدور فرمان امام، نشان از آینده‌نگری و ژرف‌اندیشی در مدیریت امام دارد.[1] بنیاد شهید در ابتدای تأسیس یکی از ارگان‌ها و سازمان‌های وابسته به دولت بود که به‌عنوان یک نهاد انقلابی به انجام وظایف خود می‌پرداخت، اما در خرداد 1359 با تصویب شورای انقلاب به سازمان بهزیستی ملحق شد و پس از چندی با تصویب مجلس شورای اسلامی در دی 1359 از آن سازمان جدا شده و به صورت نهادی وابسته به نخست‌وزیری درآمد که سرپرست آن با پیشنهاد نخست‌وزیر و تأیید مقام رهبری تعیین می‌شد. در طول جنگ تحمیلی رسیدگی به امور جانبازان و ایثارگران بخش مهمی از فعالیت‌های بنیاد را شکل می‌داد. با پایان یافتن جنگ در سال 1367 به منظور رسیدگی بهتر به امور جانبازان مسئولیت اداره امور جانبازان با فرمان حضرت امام خمینی(ره) بر عهده بنیاد مستضعفان قرار گرفت و نام این نهاد به بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی تغییر یافت. در سال 1369 همزمان با بازگشت آزادگان عزیز به آغوش میهن اسلامی ستاد رسیدگی به امور آزادگان زیر نظر ریاست‌جمهوری تأسیس و امور مربوط به رسیدگی به خانواده‌های آنان که تا آن زمان تحت پوشش بنیاد شهید بودند به این ستاد واگذار شد. در 27 خرداد 1377 اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامی به تصویب مجلس شورای اسلامی و در ششم تیر 1377 به تأیید شورای نگهبان رسید. طبق این اساسنامه بنیاد شهید دارای شخصیت حقوقی مستقل و از نهادهای عمومی غیردولتی است که تحت‌نظر رئیس‌جمهور و نظارت عالیه مقام رهبری قرار دارد.[2]
در سال 1381 پس از درخواست مسئولان نهادهای ایثارگری و تأیید مقام معظم رهبری در تاریخ 8 /11/1381 و طبق مصوبه شورای عالی اداری در تاریخ 19/2/1383 تجمیع نهادهای ایثارگری (سازمان جانبازان، ستاد امور آزادگان و بنیاد شهید) در ساختاری یکپارچه در بدنه دولت به تصویب رسید و به این ترتیب سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران شکل گرفت.[3]
اهداف و وظایف بنیاد شهید
امام خمینی(ره) در فرمان تأسیس بنیاد شهید بر این امر تأکید نمودند که نهضت اسلامی و پیروزی انقلاب اسلامی مرهون فداکاری قشرهای مختلف ملت است که در صف اول باید شهدای انقلاب و کسانی که در این راه معلول و آسیب‌دیده شده‌اند در نظر داشت. به این جهت باید نسبت به خاندان شهدا و آسیب دیدگان و معلولین در این راه چه در حال انقلاب و چه قبل و بعد آن به نحو احسن و با مراعات احترام آنان رسیدگی کامل بشود. حضرت امام در این فرمان رعایت اولویت‌های زیر را از وظایف بنیاد شهید دانسته است:
1. اولویت فرهنگی یعنی در مدارس و دانشگاه با تسهیلات مقتضی وارد شوند.
2. اولویت اقتصادی یعنی مسکن، زمین، وسایل زندگی و سایر مایحتاج زندگی برای آنان تهیه گردد.
3. اولویت در استخدام یعنی خانواده شهدا و معلولین در استخدام دولت اولویت داشته و آنان که قدرت خدمت دارند به استخدام دولت برآیند.
4. کارت مجانی برای سوار شدن آنان در اتوبوس‌های دولتی داخل شهرها تهیه گردد.
5. کارت نیمه‌بها برای استفاده از وسایل نقلیه بین‌شهری مثل قطار، هواپیما و غیره.
6. تشکیل دفترچه مخصوص برای قدرت خرید از تعاونی‌های دولتی.
7. بیمه درمانی و استفاده از کارت ویژه خرید دارو.
8. قرار دادن حقوق رسمی برای معلولینی که قدرت کار ندارند و خانواده شهدا بالنسبه به افراد آن خانواده.
9. ایجاد برنامه‌ای در رادیو به‌عنوان معلولین و خانواده شهدا.
10. سازمان موظف است بدون فوت وقت، معلولین و آسیب‌دیدگانی که احتیاج به معالجه دارند تحت علاج قرار دهد و در صورتی که با تصدیقطبیب لازم است برای معالجه به خارج کشور بروند اسباب مسافرت و مخارج معالجه آنان را فراهم نماید.[4]
بر اساس این فرمان، ماده 3 اساسنامه بنیاد اهداف بنیاد را این‌گونه برشمرده است:
1. احیاء، حفظ و ترویج فرهنگ شهادت در جامعه.
2. زنده نگهداشتن یاد و نام شهیدان انقلاب اسلامی و حفظ آثار آنها.
3. تجلیل، تکریم، صیانت و حمایت از خانواده‌های معظم شاهد.
4. تلاش برای استفاده از امکانات عمومی جامعه و نظام و نیز بهره‌گیری از سرمایه و دارایی بنیاد برای رشد و اعتلای مادی و معنوی خانواده‌های معظم شاهد.
بنابراین فعالیت‌های بنیاد شهید بر تأمین نیازهای فرهنگی، اقتصادی، بهداشتی و درمانی، خدماتی و تبلیغاتی خانواده شهدا و جانبازان انقلاب متمرکز می‌باشد.[5] احیاء، حفظ و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت‌طلبی، زنده نگهداشن یاد شهیدان و حفظ آثار آنان، تجلیل و تکریم از خانواده‌های معظم شهیدان، جدیت در امور فرهنگی خانوداه‌های شاهد، خوداتکائی و قانونمند کردن ارائه خدمات به آنان و بسیج امکانات نظام به منظور گسترش فرهنگ شهادت و شهادت‌طلبی از مهمترین محورهای فعالیت‌های این نهاد انقلابی است. با توجه به ماهیت وظایف و کارکردهای بنیاد شهید، حضرت امام(ره) این بنیاد را از همه بنیادها افضل و خدمت در این بنیاد را بهترین خدمت‌ها برشمرد.[6]
ساختار و تشکیلات
طبق ماده 8 و 9 هیأت امنا، نماینده ولی فقیه و رئیس بنیاد ارکان اصلی بنیاد را تشکیل می‌دهند. ترکیب هیأت امنا بدین قرار است: رئیس‌جمهوری (رئیس هیأت امنا)، نماینده ولی فقیه، رئیس بنیاد، یک نفر از وزیران فرهنگی به انتخاب رئیس‌جمهور، رئیس سازمان برنامه و بودجه و دو نفر از شخصیت‌ها و افراد بصیر در امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی از میان خانواده شهدا به پیشنهاد بنیاد و تأیید رئیس‌جمهور.
طبق ماده 10 وظایف و اختیارات هیأت امنا به شرح زیر است:
1. پیگیری اوامر و رهنمودهای ابلاغی مقام معظم رهبری.
2. تصویب خط مشی‌ها و سیاست‌های کلی.
3. تصویب برنامه و بودجه سالانه.
4. تصویب صورت‌حساب عملکرد سالانه.
5. ارایه گزارش عملکرد سالانه بنیاد به مقام معظم رهبری و کسب رهنمودهای لازم.
6. تصویب سایر موضوعاتی که توسط رئیس بنیاد برای تحقق اهداف بنیاد ارایه می‌شود.
وظایف نماینده ولی فقیه بر اساس ماده 11 عبارت است از:
1. پیشنهاد سیاست‌های لازم برای حفظ و ترویج فرهنگ شهادت‌طلبی و ایثار در جامعه، جهت تصویب به هیأت امناء.
2. برنامه‌ریزی امور فرهنگی خانواده‌های شاهد و حفظ و تعمیق و ترویج فرهنگ شهادت و ایثار در جامعه و نظارت بر اجرای آن.
3. تطبیق دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های داخلی با موازین شرعی و رهنمودهای ابلاغی مقام معظم رهبری.
4. اعمال اختیارات شرعی تفویض شده از سوی مقام معظم رهبری.
5. سیاست‌گذاری و اتخاذ تصمیم در رابطه با نحوه اداره و مصرف درآمدهای حاصله از فروش آن قسمت از اموال و املاک بنیاد و فعالیت‌های اقتصادی سازمان‌های وابسته که شرعا تصرف در آنها با اذن ولی فقیه می‌باشد، براساس رهنمودهای مقام معظم رهبری در جهت تحقق اهداف عالیه بنیاد.
6. ارایه برنامه‌های عقیدتی ـ سیاسی جهت رشد و ارتقاء خصوصیات فکری و اخلاقی خدمت‌گزاران خانواده‌های شاهد و ارتقاء جو معنوی بنیاد.
7. نظارت بر حسن جریان امور بنیاد.
طبق ماده 12 نیز رئیس بنیاد بالاترین مقام اجرایی این نهاد است که به پیشنهاد رئیس‌جمهور، با تأیید مقام رهبری و با حکم رئیس‌جمهور به مدت چهار سال منصوب می‌شود و مسئولیت اداره بنیاد را دارد و وظیفه او تدوین خط و مشی و آیین‌نامه‌ها و انجام امور مالی، اداری و فرهنگی است. از زمان تجمیع مأموریت ارائه خدمات به خانواده های شهدا و جانبازان و آزادگان در سال 1383، دکتر حسین دهقان و مهندس مسعود زریبافان به ترتیب ریاست این نهاد را به عهده داشته اند و حجة‌الاسلام محمدحسن رحیمیان نیز نماینده ولی فقیه در بنیاد بوده است.
بودجه بنیاد
بودجه بنیاد شهید در سال‌های اولیه تأسیس از محل وجوهات شرعی و بودجه دولت تأمین می‌شد.[7] در سال 1364 با درخواست سرپرست وقت بنیاد شهید و موافقت امام خمینی(ره) بخشی از اموال مصادره‌ای برای تأمین هزینه‌های مالی در اختیار بنیاد قرار گرفت. پس از تصویب اساسنامه بنیاد بر طبق ماده 6 و 7 منابع مالی بنیاد عبارت است از: کمک‌های رهبری، کمک‌ها و اعتبارات مصوب در بودجه عمومی کشور و درآمدهای ناشی از فعالیت‌های اقتصادی بنیاد.[8]
سازمان‌ها و تشکیلات وابسته
برای تأمین اهداف بنیاد بر اساس فرامین امام واحدهای مختلفی در بنیاد شهید مرکز ایجاد شده است. مهمترین واحدهایی که تحت سرپرستی بنیاد شهید انقلاب اسلامی فعالیت می‌کردند عبارتند از: دفتر سرپرستی، واحد روابط عمومی و امور بین‌الملل، واحد فرهنگی، امور تهران و شهرستان‌ها، واحد مسکن، دایره ازدواج، مرکز پزشکی، واحد اداری ـ مالی، واحد حل اختلاف، واحد پیگیری و بازرسی و سازمان اقتصادی.[9] لکن با تحول در ساختار سازمانی بنیاد و تجمیع نهادهای ایثارگری در این سازمان در سال 1383 تغییراتی در واحدها و سازمان‌های وابسته به بنیاد ایجاد گردید.[10]
در 1367 در پی تغییراتی در واحد امور اقتصادی بنیاد شهید، «سازمان اقتصادی بنیاد شهید انقلاب اسلامی» تشکیل گردید. این سازمان عهده‌دار حدود 180 شرکت و کارخانه در زمینه‌های صنعتی، تجاری، ساختمانی و کشاورزی بود.[11] «شرکت سرمایه‌گذاری شاهد» در سال 1364 با سرمایه اولیه صد میلیون ریال، از امکانات مالی 150 هزار نفر از فرزندان شاهد و به کارگیری پس‌اندازهای آنان به منظور کمک به تامین آتیه اقتصادی فرزندان شاهد به صورت شرکت سهامی خاص تأسیس شد. این شرکت در بخش‌های تولید، صنعت، بازرگانی، کشاورزی، بازار بورس و سهام فعالیت می‌کرد. «سازمان اقتصادی کوثر و مجتمع‌های فرهنگی سیاحتی کوثر»، یکی دیگر از سازمان‌های اقتصادی وابسته به بنیاد شهید است که در سال 1372 برای بهره‌برداری مطلوب و توسعه فضاهای فرهنگی، سیاحتی، تفریحی و ورزشی ایجاد شد. این سازمان دارای اردوگاه‌های تفریحی، مهمان‌سرا، هتل، مجتمع فرهنگی، سینما و چاپخانه است و در بخش اقتصادی عهده‌دار 190 شرکت و مؤسسه تجاری، صنعتی، تولیدی و فنی است که در زمینه تولیدی، خدماتی، بازرگانی و عمران فعالیت دارد. «سازمان پزشکی شفا» نیز از سازمان‌های اقتصادی وابسته به بنیاد شهید است که در زمینه پزشکی در داخل و خارج از کشور فعالیت می‌کند و چهار بیمارستان، هفت کلینیک تخصصی، چهارده داروخانه و بیش از پنجاه درصد سهام یک کارخانه داروسازی را در اختیار دارد. «سازمان اموال و املاک» بنیاد شهید، طی حکم شماره 2336 دادگاه‌های انقلاب در 1360 زیر نظر سرپرست بنیاد شهید برای سرپرستی و استفاده از املاک و مستغلات مصادره‌ای ایجاد شد. این سازمان امروزه عهده‌دار نگهداری، اجاره و فروش این املاک است که درآمد آن بخش مهمی از بودجه داخلی بنیاد را تأمین می‌کند.[12]
یکی از وظایف مهم بنیاد شهید رسیدگی به امور فرهنگی فرزندان شهداست. پس از فرمان امام مبنی بر رسیدگی به امور فرزندان شاهد، طرح «شاهد» با همکاری وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد، آموزش عالی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شکل گرفت . بنابراین طرح «مدارس شاهد» برای ارائه خدمات مناسب پرورشی و آموزشی راه‌اندازی شد که تا سال 1376 716 مدرسه را شامل شده است. همچنین در بخش آموزش عالی با اختصاص سهمیه ویژه در دانشگاه و تأسیس دانشگاه شاهد در سال 1369 تسهیلات لازم برای خانواده شهدا فراهم آمد و امروزه دانشگاه شاهد در رشته‌های مختلف فعالیت می کند و برای فراهم آوردن امکانات مناسب فرهنگی برای خانواده‌های شهدا نیز کانون های متعدد شاهد در سراسر کشور ایجاد شده است.
واحد مسکن بنیاد شهید برای تأمین مسکن خانواده شهدا از طریق ساخت مسکن، تحویل زمین، پرداخت وام مسکن و وام اضطراری، اسکان در ساختمان‌های مصادره‌ای، تعمیر مسکن، پرداخت اجاره‌بها و تأمین مصالح ساختمانی فعالیت می‌کند.[13]
آمار ایثارگران تحت تکفل سازمان
بر اساس پرونده‌ها و آمار و ارقام موجود در بنیاد شهید و امور ایثارگران تعداد جانبازان در سال‌های 83 و 84 و 85 و 86 به ترتیب 419228، 435489، 517061 و 526366 نفر بوده است. تعداد کل شهدا در سال 1386، 219791 شهید و تعداد آزادگان 420627 آزاده اعلام گردیده است. بنا به گزارش بنیاد، افراد تحت تکفل این نهاد اعم از زخانواده های شهدا و آزادگان و جانبازان در سال‌های 1383 و 1384، 187505 نفر و در سال‌های 1385 و 1386 به ترتیب 190485 و 187695 نفر بوده اند.[14]