تحریم، تنباکو، امتیاز، توتون، نهضت
تحریم تنباکو
برای لغو امتیاز انحصار تجارت توتون و تنباکو که دولت ایران به یک شرکت انگلیسی اعطا کرده بود، نهضت تحریم تنباکو شکل گرفت. فکر انحصار تجارت توتون و تنباکو را نخستین‌بار محمد‌حسن‌خان اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه، مطرح کرد.
پس از گذشت سه سال، در پی سفر سوم ناصرالدین‌شاه، به اروپا در 1306، دولت انگلیس که همواره درصدد اخذ امتیازات جدید از ایران بود، فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و زمینه‌سازی آن را به ماژور جرالد تالبوت، محوٌل کرد.
پس از بازگشت شاه به ایران، تالبوت کمپانی رژی را تأسیس کرد و برای اخذ امتیاز، مخفیانه وارد تهران شد و با سهولت تمام به خواست خود رسید. در 28 رجب 1307، امتیاز تجارت توتون و تنباکو در داخل و خارج کشور برای پنجاه سال به تالبوت اعطا شد.
مفاد این امتیاز:
برحسب این امتیازنامه، صاحبان امتیاز متعهد شدند هر سال پانزده هزار لیره به دولت ایران بپردازند، هم‌چنین پس از کسر پنج درصد از سود شرکت، یک چهارم باقی‌ماندۀ آن را به خزانۀ ایران واریز کنند. مُفاد امتیازنامه حاکی از اختیارات تام صاحبان امتیاز در امور دخانیات ایران و بی‌اعتنایی محض حاکمان وقت ایران به منافع ملت بود.
مخالفت با امتیاز تنباکو
انتشار خبر اعطای امتیاز تجارت دخانیات بازتاب گسترده‌ای داشت و با ناباوری و انتقاد شدید مواجه شد.
نخستین اعتراض‌ها را تاجران دخانیات کردند؛ زیرا تجارتشان در معرض تهدید کمپانی رژی بود. در آغاز، عده‌ای از بازرگانان به همراه امین‌الدوله نزد شاه رفتند و به انحصار تجارت تنباکو اعتراض کردند. مردم نیز پس از اطلاع یافتن از موضوع، به خصوص بعد از استقرار انگلیسی‌ها در ایران، به مخالفت برخاستند و در همان اوان شورشی در یزد به وقوع پیوست.
مخالفت علماء
مخالفت علما با اعطای امتیاز به کمپانی رژی، بر شدت اعتراض تأثیر مهمی گذاشت. دلیل علما برای مخالفت با این امتیاز، افزون بر جنبۀ تجاری آن و اختلال در نظام بازرگانی کشور، نگرانی از نفوذ تدریجی و سلطۀ کامل بیگانگان بر ایران بود.
اقدامات علما بی‌نتیجه ماند و آنان چاره را در آن دیدند که به میرزا محمد حسن شیرازی، مرجع تقلید وقت که در سامرا ساکن بود، متوسل شوند. سرانجام میرزا حکم تحریم استعمال توتون و تنباکو را صادر کرد. متن حکم چنین بود:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم، اَلْیوم استعمال تنباکو و توتون بِاَی نحوٍ کانَ در حکم محاربه با امام زمان (ع) است».
با انتشار این حکم، مردم از همۀ اصناف، بی‌درنگ و با انضباط تمام، که تحسین خارجیان را نیز برانگیخت، دکان‌ها را بستند و قلیان‌ها را برچیدند، حتی اندرونیان شاه نیز از استعمال دخانیات پرهیز کردند.
اقدامات دولت در برابر حکم تحریم
وحدت مردم در اطاعت از حکم چنان بود که اولیای دولت را بر آن داشت به منظور ایجاد خلل در رفتار معترضانۀ مردم، شایعۀ جعلی بودن حکم را مطرح و برای خنثی کردن تأثیر آن تلاش کنند.
مردم و علما براب کسب اطمینان از صحت حکم، تلگرام‌ها و نامه‌هایی به سامرا فرستادند. در پاسخ آنان میرزا حسین نوری، محدّث و فقیه مشهور، در تلگرامی برای داماد خود شیخ فضل‌الله نوری صحت حکم و صدور آن را تأیید کرد.
دولت ابتدا در برابر موج اعتراضات انحصار داخلی را لغو کرد و اعلام کرد مردم می‌توانند توتون و تنباکوی خود را آزادانه در داخل کشور خرید و فروش کننند.
با لغو انحصار داخلی، علما در برابر اصرار امین‌السلطان اظهار داشتند که چون امتناع مردم از استعمال دخانیات مستند به حکم میرزای شیرازی است، تنها چارۀ کار مراجعه به وی و کسب اطلاع از نظر اوست.
دو هفته پس از اعلام لغو امتیاز داخلی، پاسخ میرزای شیرازی به تلگرام علما، به تهران ارسال شد. او در این تلگرام ضمن تشکر از شاه به جهت لغو امتیاز، اظهار امیدواری کرده بود که دست‌های خارجی به کلی از ایران کوتاه شود. پاسخ مزبور به هیچ وجه مقصود اصلی دولتیان را که خواهان صدور حکم حلّیت استعمال تنباکو بودند، تأمین نکرد.
پایان تحریم
سرانجام شاه در پنجم جمادی‌الاخرۀ 1309 برای اطمینان بیشتر در دست‌خطی به امین‌السلطان، لغو کامل امتیاز را اعلام کرد تا وی به آگاهی علما و مردم برساند.
علما به صدق اعلان‌های دولت و فسخ امتیاز اطمینان یافتند و برای پایان دادن به انتظار مردم و برقراری آرامش در جامعه، در 25 جمادی‌الاخرۀ 1309 پایان حکم تحریم را اعلام کردند.
ویژگی‌های نهضت تنباکو
برخی از جنبه‌های این نهضت، نظیر حضور زنان در صحنۀ مبارزه، به‌ویژه با انگیزۀ دفاع دینی و بیگانه ستیزی، برای نخستین بار در تاریخ ایران به وقوع پیوست.
نکات دیگری که بدان توجه شده، بدین قرار است: همگانی بودن نهضت و اتحاد گروه‌ها و اصناف مختلف، از بازرگانان و متجددان و علما و دیگران، در اجرای حکم تحریم و تبعیت از میرزای شیرازی که در مقامات دولتی و دربار نیز تأثیر گذاشت؛ امتناع سربازان از تیراندازی به سوی معترضان، وجود انگیزۀ قوی مذهبی در مقابله با استیلای بیگانه و به تباهی کشیده شدن دین مردم، پیوند و همدلی علما در مواجهه با تهدیدها و ترفندهای دولتیان و تأکید آنان بر ضرورت التزام به احکام دین و رعایت حکم مرجع تقلید.
از همه مهم‌تر آن‌که، نهضت تنباکو در تاریخ معاصر ایران نخستین حرکت گستردۀ موفقیت‌آمیز در برابر قدرت مطلق حکومت بود و پانزده سال بعد، نهضت مشروطیت از آن نشأت گرفت.