جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه ی قم

جامعه¬ي مدرسين حوزه ي علميه ي قم، انتخابات رياست جمهوري، انتخابات مجلس شوراي اسلامي

نویسنده : محمد علی زندی

جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، متشکل‌ترین، قدیمی‌ترین و تأثیرگذارترین تشکل روحانی در حوزه‌ی علمیه‌ی قم می‌باشد که توسط جمعی از علما و اساتید حوزه در زمان آیت‌الله بروجردی شکل گرفت که تاکنون فعالیت آن ادامه دارد. بزرگترین پیامد تأسیس جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم سیاسی شدن حوزه‌ی علمیه‌ی قم و رویکرد جدید روحانیت به امور کشور می‌باشد.

ادوار تاریخی فعالیت جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه قم

با توجه به فراز و فرود جامعه‌ی مدرسین، می‌توان فعالیت این تشکل را به سه دور تقسیم نمود:

دوره‌ی اول (1340 تا 1342)

اولین تشکل مدرسین در سال 1337 پی‌ریزی شد به گزارش آیت‌الله آذری قمی، فضلا و مدرسین آن روز را جمع نمودیم و در رابطه با حوزه و اصلاحات در آن و همچنین در رابطه با مبارزه با طاغوت مذاکره کردیم.[1] اولین اقدام مدرسین طرحی برای سازمان‌دهی حوزه‌ی علمیه‌ی قم بود که با مخالفت آیت‌الله بروجردی و شکست روبرو شد.[2] این تشکل تا سال 1340 (فوت آیت‌الله بروجردی) با نام هیئت علمیه‌ فعالیت می‌کرد که تشکلی مخفی بود که اعضای اصلی آن عبارت بودند از: آقایان حسین نوری، ابولقاسم خزعلی، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، ربانی املشی و هاشمی رفسنجانی و...[3]

بعد از فوت آیت‌الله بروجردی و همزمان با مرجعیت امام خمینی، این تشکل با نام هیئت مدرسین به فعالیت پرداخت[4] لذا آهنگ فعالیت آن با نهضت امام(ره) همراه بود. به عبارت دیگر باید گفت این دوره، از زمان مرجعیت امام(ره) تا تبعید ایشان به ترکیه و عراق را در بر می‌گیرد.[5]

اهداف این تشکل عبارت بودند از:

1. اصلاح و تکمیل برنامه‌های درسی حوزه‌های علمیه و پرورش طلاب.

2. تبلیغ و گسترش اسلام در داخل و خارج از کشور.

3. تحقیق در علوم و معارف اسلامی.

4. سعی در اجرای احکام و قوانین سیاسی، اجتماعی، قضایی، اقتصادی و فرهنگی اسلام.

5. دفاع علمی از اسلام.

6. مبارزه با طاغوت و ستمگران و دفاع از حقوق محرومین و مستضعفین.[6]

با شروع نهضت امام خمینی در سال 1342، تشکل با انسجام محکمتر و اعضای بیشتری، وارد صحنه‌ی سیاسی شد و دعوت امام خمینی را لبیک گفت و تمام توان خود را در تأیید و ادامه‌ی مبارزات به کار گرفت.[7]

این تشکل همگام با سایر مبارزین، در چاپ، تکثیر و پخش اطلاعیه‌های امام و سایر علما، در ارسال اطلاعیه‌ها به شهرستان‌ها، در اعزام طلاب به مراکز مختلف برای سخنرانی در مجامع عمومی و به ویژه در صدور اعلامیه‌های زیاد مبنی بر تأیید نهضت امام خمینی، و به طور کلی در انجام هرکاری که به مبارزات کمک می‌کرد فعالیت داشت.[8]

در خرداد‌ماه سال 1342 که امام خمینی توسط رژیم پهلوی بازداشت شد جامعه‌ی مدرسین در تشویق مردم به قیام نقش مهمی بر عهده داشت. رژیم پهلوی تصمیم داشت امام خمینی را در دادگاه نظامی محاکمه کند، برای جلوگیری از این کار علمای بزرگ اسلام از قم و دیگر شهرهای ایران به تهران آمدند و به فعالیت پرداختند.[9] در همین زمان و به کوشش برخی از اعضای جامعه، چند نفر از فقها و مراجع بزرگ طی اعلامیه‌ای مرجعیت امام خمینی(ره) را تأیید کردند.[10] که این اقدام مانع از محاکمه‌ی امام در دادگاه نظامی، و آزادی امام در 17 فروردین 1343 شد.[11] در چهارم آبان 1343، طی نطق شدیدی علیه قانون کاپیتولاسیون امام بازداشت و به ترکیه و بعد از آن به عراق تبعید شد.[12]

دوره‌ی دوم (1342 تا 1357)

هدف رژیم پهلوی از تبعید امام به نجف فراموش شدن وی در افکار عمومی و نیز خسته و مأیوس شدن مردم و مبارزین از تداوم مبارزه بود. در این زمان جامعه‌ی مدرسین تمام تلاش خود را برای زنده نگه‌داشتن راه و نام امام خمینی مبذول داشت و به افشاگری رژیم پرداخت.[13] از جمله فعالیت‌های این تشکل در این دوره عبارت بودند از:

1. تماس با امام خمینی به هر طریق ممکن و اخذ رهنمود.

2. ترویج رساله‌ی علمیه و اشاعه‌ی مرجعیت امام.

3. تماس با فقها و مراجع قم و علمای بلاد و تقاضای حمایت از مبارزات.

4. تهیه‌ی اعلامیه در فرصت‌های مناسب و امضاء گرفتن از مدرسین و اساتید و توزیع و تکثیر اعلامیه در شهرستان‌ها.

5. ایراد سخنرانی در مواقع لازم.

6. اعزام طلاب و سخنران به مراکز مختلف و شهرستان‌ها برای سخنرانی و روشنگری.

7. دعوت از مردم برای شرکت در تظاهرات و تعطیلی.

8. رسیدگی به امور خانواده‌ی زندانیان، اعتصابیون، تبعیدشدگان و شهدا.

9. ارسال نامه‌ی سرگشاده به کمیسیون حقوق بشر.

10. تعطیل نمودن درس‌های حوزه‌ی علمیه‌ی قم و تظاهرات وسیع به خاطر مقاله‌ی توهین‌آمیز به امام در 17 دی‌ماه 1356.

11. بیانیه‌ی اعتراض‌آمیز در 30/5/ 57 به خاطر واقعه‌ی سینما رکس آبادان، که برای اولین‌بار بیانیه‌ای با عنوان جامعه‌ی مدرسین منتشر کرد.

12. صدور اعلامیه مبنی بر خلع شاه از سلطنت و تأسیس حکومت اسلامی در تاریخ 12 آذر 57.

13. صدور اطلاعیه‌ای در سوم بهمن 57 درباره‌ی چگونگی مراسم استقبال از امام خمینی که از این به بعد جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم به همین عنوان رسمیت یافت.[14]

دوره‌ی سوم (از 1357 تاکنون)

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی جامعه‌ی مدرسین سازمان یافته‌تر شد و در تداوم انقلاب و تأسیس نظام جمهوری اسلامی نقش بسیار مهمی ایفا کرد.[15] جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم در این مرحله وظیفه داشت در چند جهت به تثبیت نظام جمهوری اسلامی کمک کند:

1. پذیرفتن مسئولیت‌های مربوط به نظام، در همین رابطه در نهادهای مختلف حضور فعال پیدا کرد. مانند شورای انقلاب، مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان قانون اساسی، مجلس خبرگان رهبری، دستگاه قضایی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی، تعدادی از اعضای جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم در این نهادها حضور فعال داشته و دارند.

2. تبیین و تحقیق در مسایل مورد نیاز نظام، مانند مسایل اقتصادی، قضایی و حقوقی و جزائی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی.

3. اصلاح و برنامه‌ریزی برای حوزه‌های علوم دینی، به‌گونه‌ای که با نیاز نظام و جهان اسلامی هماهنگ باشد و به ویژه تشکیل شورای مدیریت در حوزه‌ی علمیه‌ی قم و اداره‌ی حوزه به صورت بهتر.

4. تدریس علوم و معارف اسلامی و تألیف کتب مورد نیاز.

5. کمک به تأمین قضات مورد نیاز.

6. تبلیغ و گسترش اسلام در داخل جمهوری اسلامی ایران و سایر کشورها.

7. پرورش اساتید برای تدریس معارف اسلامی در دانشگاه‌ها.

8. تربیت مبلغ برای داخل و خارج ایران.[16]

در اساسنامه‌ی جامعه‌ی مدرسین ماده‌ی 8 آمده است، جامعه‌ی مدرسین یک نهاد علمی، فرهنگی، سیاسی است و با اهداف زیر فعالیت می‌کند:

1. ترویج و گسترش معارف اسلام ناب محمدی و مکتب اهل بیت معصومین(ع).

2. دفاع از قرآن و عترت و ارزش‌های اسلامی.

3. زمینه‌سازی و جهت‌دهی به تحقیقات در علوم و معارف اسلامی.

4. تلاش برای اصلاح و تکمیل و اعتلا برنامه‌های حوزه‌های علمیه از طریق شوراهای عالی حوزه.

5. دفاع از نظام اسلامی و ولایت فقیه.

6. ایجاد زمینه‌ی مناسب جهت پرورش نیروهای حوزوی مورد نیاز نظام اسلامی.

7. انجام سایر اموری که برای رسیدن به اهداف جامعه‌ی مدرسین ضرورت دارد مانند تامین موسسات فرهنگی و غیره.[17]

تشکیلات جامعه‌ی مدرسین

معاونت جامعه و مردم، معاونت جامعه و نظام، معاونت جامعه و روحانیت، معاونت اداری مالی از جمله معاونت‌های جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم می‌باشد. جامعه‌ی مدرسین دارای یک خبرنامه‌ی محرمانه است که سالیان زیادی است منتشر و برای مسئولان کشور ارسال می‌شود که نقش مهمی در جریان‌سازی به خصوص جریان‌های سیاسی فرهنگی ایفا می‌کند. دانشگاه علوم تربیتی و قضایی، بخش‌ گزینش قضات، شورای عالی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، نهادهای وابسته به جامعه‌ی مدرسین هستند و فصل‌نامه‌ی نور علم ارگان آن محسوب می‌گردد. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین را باید یکی از بزرگترین ناشران کشور قلمداد کرد که تأثیر قابل ملاحظه‌ای در بازار نشر و فرهنگ‌سازی دارد.[18]

مواضع و فعالیت‌های سیاسی جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه قم

جامعه‌ی مدرسین پس از انقلاب اسلامی در عرصه‌های مختلف سیاسی حضور تأثیرگذار و تعیین‌کننده داشته است.[19] قانون اساسی مصوب مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی محصول فکری بخش اعظم اعضای جامعه‌ی مدرسین در آن مجلس است.[20] در اولین دوره‌ی انتخابات ریاست‌جمهوری[21] که صف‌بندی‌های مختلف در آرایش نیروهای سیاسی کشور به‌وجود آمده بود و به دلایلی امکان ائتلاف فراگیر نیروهای انقلاب در روحانیت از یک کاندیدا فراهم نشد و در زمانی که اکثریت جریان‌های سیاسی از ریاست‌جمهوری بنی‌صدر حمایت کردند، اما جامعه‌ی مدرسین از حسن حبیبی حمایت کرد تا بدین وسیله ژرف‌نگری و جامع‌نگری خود را نشان دهد.[22] همچنین رسما اعلام کرد سیدکاظم شریعتمداری صلاحیت مرجعیت ندارد.[23]

جامعه‌ی مدرسین در دومین انخابات ریاست‌جمهوری از شهید رجایی در سومین و چهارمین انتخابات ریاست‌جمهوری از آیت‌الله خامنه‌ای و در انتخابات ریاست‌جمهوری دوره‌ی پنجم و ششم از هاشمی رفسنجانی حمایت نمود.[24]

جامعه‌ی مدرسین در اولین انتخابات مجلس خبرگان رهبری (سال 1361) به تنهایی و جدا از جامعه‌ی روحانیت مبارز اسامی نامزدهای خود را اعلام کرد. در دومین انتخابات مجلس خبرگان رهبری (سال 1369) جامعه‌ی مدرسین مشترکا با جامعه‌ی روحانیت مبارز اسامی نامزدها را اعلام نمود. در سومین انتخابات مجلس خبرگان رهبری (سال 1377) جامعه‌ی مدرسین جدا از جامعه‌ی روحانیت مبارز اسامی نامزدهای خود را اعلام نمود.[25]

جامعه‌ی مدرسین در سالیان اولیه‌ی انقلاب در انتخابات مختلف به ارائه‌ی فهرست انتخاباتی از کاندیداهای مورد حمایت خود در سراسر کشور اقدام می‌کرد، اما در انتخابات مجلس اول و دوم و سوم و چهارم شورای اسلامی، با تذکر و نهی امام خمینی(ره) مواجه شد و به توصیه امام خمینی تنها به ارائه‌ی معیارهای کاندیدای اصلح و شرایط آن بسنده کرد. این تحفظ سیاسی بعدا موجب ارتقای منزلت و جایگاه جامعه‌ی مدرسین گردید.[26]

همچنین به هنگامی که انگشت اتهام درباره‌ی اسلام آمریکایی که امام خمینی آن‌را نکوهش کرده بود به خطا به سمت جامعه‌ی مدرسین نشانه رفته بود، امام خمینی طی بیانیه‌ای به طلاب جوان هشدار داد که باید مرجعیت جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم را حفاظت کنند چرا که در غیر این صورت گرفتار کسانی خواهند شد که مروجان اسلام امریکایی هستند.[27]

اما جامعه‌ی مدرسین با توجه به اوضاع کشور در انتخابات پنجم مجلس شورای اسلامی فعالیت خود را آغاز کرد و برای قم شیخ‌حسین ایرانی و سیدطه هاشمی را به‌عنوان کاندیدای مورد نظر خود معرفی کرد و در انتخابات ششم مجلس شورای اسلامی برای قم سیدمحمد میرمحمدی و سیدعلی یثربی و شیخ‌حسین ایرانی را معرفی نمود.[28]

این تشکل در جریان انتخابات هفتمین دوره‌ی ریاست‌جمهوری که به پیروزی سیدمحمد خاتمی در دوم خرداد 1376[29] منجر شد از رقیب او علی‌اکبر ناطق نوری حمایت کرد.[30]

صدور بیانیه با امضای دبیر وقت جامعه‌ی مدرسین (آیت‌الله علی مشکینی) مبنی بر نامشروع بودن سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی[31] را باید یکی از موضع‌گیری‌های سیاسی این تشکل برشمرد. این اقدام متعاقب سخنان یکی از اعضای شورای مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی (هاشم آغاجری) نسبت به دین، ائمه‌ی اطهار و روحانیت تشیع و تاریخ فعالیت و مجاهدات علما در همدان انجام شد.[32]

به دنبال تصویب الحاق ایران به معاهده‌ی محو کلیه‌ی اشکال تبعیض علیه زنان، این تشکل سیاسی در 27 اسفند 1382 چنین اقدامی را نامشروع خواند و در شأن مجلس شورای اسلامی دور ششم[33] ندانست. همچنین در 22 دی 1382 از اقدام‌های شورای نگهبان در احراز یا عدم صلاحیت کاندیداهای مجلس هفتم حمایت کرد و در حین انتخابات مجلس هفتم در بیانیه‌ای همچون گذشته با امضای آیت‌الله مشکینی به معرفی کاندیداهای اصلح شهر قم اقدام کرد و در تحلیل اقدام مجلس ششم نوشت: «مجلس ششم کارنامه‌ای درخشان از خدمت به شما مردم از خود بر جای نگذاشت.»[34]

جامعه‌ی مدرسین در جریان نهمین دوره‌ی انتخابات ریاست‌جمهوری[35] در خرداد 1384 در مرحله‌ی اول دوم از هاشمی رفسنجانی حمایت کرد در حالی‌که سایر گروه‌های اصول‌گرا، حتی جبهه‌ی پیروان خط امام و رهبری که همواره در موضع‌گیری‌ها و صدور فهرست انتخاباتی با نظر روحانیت عمل می‌کردند، این بار رسما از علی لاریجانی حمایت و آشکارا اختلاف نظر خود را با جامعه‌ی مدرسین نشان دادند[36] و در انتخابات ریاست‌جمهوری دوره‌ی دهم از محمود احمدی‌نژاد حمایت نمود. جامعه‌ی مدرسین همچنین از ابتدای تشکیل تا به امروز به مناسبت‌های مختلف و اتفاقات و وقایع مهم، بیانیه‌ها و اطلاعیه‌هایی صادر می‌کند.[37]

اعضای جامعه‌ی مدرسین مدرسین حوزه‌ی علمیه قم

برخی از اعضای فعلی جامعه‌ی مدرسین عبارتند از:

حضرات آیات و حجج اسلام علیدوست، آشتیانی، اسلامیان، اعرافی، آیت‌الله امینی، جمشیدی، نمازی، آیت‌الله جنتی، آیت‌الله جوادی آملی، حسینی بوشهری، خائفی، آیت‌الله خاتمی، آیت‌الله خزعلی، آیت‌الله خرازی، رجبی، عبدالهی، کعبی، غروی، آیت‌الله لاریجانی آملی، فیاضی، مدرسی یزدی، آیت‌الله محفوظی، آیت‌الله مقتدایی، آیت‌الله مظاهری، آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌الله مسعودی خمینی، آیت‌الله مومن، آیت‌الله وافی یزدی، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله یزدی، آیت‌الله هاشمی شاهرودی، آیت‌الله حسین مظاهری.[38]

و برخی از اعضای قبلی جامعه‌ی مدرسین عبارتند از:

حضرات آیات و حجج اسلام، موسوی تبریزی، معرفت، حرم پناهی، تهرانی، مشکینی، فاضل لنکرانی، نیری، میرمحمدی زرندی، ممدوحی، محمدی گیلانی، کریمی، فیض کاشانی، صابری همدانی، شرعی، ملکوتی، طاهری خرم‌آبادی، راستی کاشانی، ثابتی، ابطحی کاشانی، استادی، نکونام گلپایگانی، موسوی اصفهانی، فاکر، احمدخانی، شب‌زنده‌دار، امامی، داوری، افتخاری گلپایگانی، نظری شاهرودی، استادی و....[39]