رجعت در آیات و روایات

در همه ادیان به ظهور مصلح جهانى بشارت داده شده­است و این مصلح جهانى است که وارث همه علوم و معجزات انبیاء گذشته مى­باشد و عدل و داد را برقرار می­نماید و زمین را از لوث ستمکاران و خیانتکاران پاک مى­کند.[1]امام زمان­(عج) که همان مصلح موعود است همه معجزات پیامبران را خواهد داشت؛ بنابراین زنده شدن مردگان نیز از معجزات زمان ظهور آن حضرت خواهد بود. با در نظر گرفتن این امور و اثبات آن در این مقاله نظر منکرین رجعت (اهل سنت) باطل خواهد شد.

معنی رجعت

الفاظ مختلفى براى این اصل اعتقادى در قرآن مجید و روایات اسلامى به کار رفته­است، مانند: رجعت، کره، رد، حشر، که همه در معناى بازگشت مشترکند[2]اما لفظ رجعت مشهورتر است. رجعت مصدر مره به معنی یکبار بازگشت است، چنانچه در لسان­العرب آمده­است: رجعت مصدر مره از ماده رجوع است.[3]فیومی می­گوید: رجعة به فتح عین به معنی رجوع نمودن است و کسی که قائل به رجعت است ایمان به بازگشت به دنیا دارد.[4]

در معارف دینی رجعت به معناى زنده شدن بعضى انسانهای نیکوکار و بدکار خاص، در زمان ظهور امام­زمان(عج) است که از روایات و بعضى آیات استفاده مى­شود و لزوما یک مرتبه بودن رجعت که از معنی لغوی آن استفاده می­شود در این اعتقاد شرط نشده­است.

سید­مرتضی در این باره می­گوید: شیعه امامیه بر آن است که خداوند در زمان ظهور حضرت­مهدى­(عج)، گروهى از مومنان را بر مى­انگیزد تا از ظهور دولت حق بهره برده و به ثواب نصرت و یارى آن حضرت نائل گردند و نیز گروهى از دشمنان را برگردانده تا از آنان انتقام گرفته­شود و مومنان از آن و ظهور دولت حق و برتری اهل حق خشنود شوند.[5]

رجعت در باور شیعه

اعتقاد به رجعت از باورهای ضروری و ‌تردید ناپذیر شیعه است[6]که بر آیات قرآن و احادیث معصومین(ع) استوار می­باشد.

مأمون به حضرت علی بن موسی­الرضا(ع) عرض کرد یا ابا­الحسن درباره رجعت چه مى­فرمایید؟ حضرت فرمود: رجعت حق است و در امت­هاى پیشین بوده است. قرآن هم از آن سخن گفته و پیامبر(ص) نیز فرمود: پس مى­آید براى این امت هر آنچه براى امت­هاى گذشته پیش آمد، بدون کم و زیاد و فرمود هنگامى که مهدی(عج) از فرزندان من ظهور نماید، عیسى از آسمان پایین آمده پشت سر آن حضرت نماز مى­گذارد. مأمون عرض کرد سرانجام چه مى­شود؟ فرمود: حق به اهل خودش بر مى­گردد.[7]

علامه مجلسی در بحارالانوار به بیش از صد و شصت آیه و روایت در باب رجعت اشاره می­کند و می­گوید: براى کسانى که به گفتار ائمه­اطهار(ع) ایمان دارند، جاى شک و تردید باقى نمى­ماند که مساله رجعت، حق است. زیرا روایات وارده در این باب از ائمه­اطهار(ع) در حد تواتر است و نزدیک به دویست روایت وارد شده­است که در این امر صراحت دارند و این روایات را بیش چهل تن از بزرگان علماء و محدثین عالیقدر در بیش از پنجاه کتاب معتبر روایت کرده­اند. آنگاه یک به یک نام این بزرگان را برمى­شمرد مانند: صدوق، کلینى، طوسى، علم الهدى، نجاشى، کشى، عیاشى، قمى، مفید، کراجکى، نعمانى، صفار، ابن­قولویه، ابن­طاووس، طبرسى، ابن­شهرآشوب و راوندى،... سپس از کتابهایى که در خصوص مسأله رجعت نگاشته­شده یاد مى­کند.[8]

سیدمرتضی می­گوید: ملاک در اثبات رجعت اتفاق علماء امامیه است بر اینکه خداوند تعالی برخی از اولیاء و دشمنان را در هنگام قیام امام­زمان(عج) زنده می­کند.[9]امام­رضا(ع) یکی از عقاید مهم و موثر در ایمان را اعتقاد به رجعت بیان می­کنند و آن را در راستای اعتقاد به توحید و نبوت و امامت و معراج و سوأل قبر و.....قرار می­دهند.[10]امام­باقر(ع) و امام­صادق(ع) در تفسیر ایام الله[11]فرموند: ایام الله روز قیام مهدى موعود و روز رجعت و روز قیامت است.[12]بطور کلی فرهنگ مذهب حقه شیعه به گونه­ایست که امید به رجعت را در دل شیعیان زنده نگه می­دارد که در بسیارى از زیارات و ادعیه وارد شده است، از جمله زیارت جامعه و زیارت وارث و اربعین و آل یاسین و رجبیه و وداع و عهد و.....[13]

نکته : شیعه در عین اعتقاد به رجعت، منکران رجعت را کافر نمى­شمرد؛ چرا که رجعت از ضروریات مذهب شیعه است، نه از ضروریات اسلام و همانطور که از روایات برمی­آید ایمان به رجعت از شرائط ایمان کامل و اسلام حقیقی است و منکران رجعت ایمانشان نقص خواهد داشت.[14]

فلسفه وقوع رجعت

مهمترین سؤالى که در برابر این عقیده مطرح مى­شود این است که هدف از رجعت قبل از رستاخیز عمومى انسانها در قیامت چیست؟ با توجه به اینکه رجعت جنبه همگانى ندارد، بلکه مختص به رهبران اصلی هدایت و کفر و پیروان خاص ایشان در بحبوحه سرنوشت سازترین زمانها یعنی آخرالزمان صورت می­گیرد، دلیل وقوع رجعت را اینگونه می­توان تصور نمود:

1. رهبری جهانی و مدیریت بی­نقص دینی که باید با وجود برترین انسانها اداره شود.

2. مظلومیت معصومین(ع) و مومنان حقیقی به حدی بوده است که باید برای دفاع از آن به این دنیا باز گردند.

3.تحقق وعده الهی در پیروزی نهائی مستضعفین.

4. توفیق خداوند به مومنان حقیقی برای برپائی حکومت عدل جهانی.

5. کفر و عناد دشمنان اصلی و پایه­گزاران موثر در انحراف بشریت به حدی است که باید به جهانیان معرفی شده و مجازات شوند.

6. نشان دادن بطلان و هدررفتن تمام فعالیتهای مشرکانه و منافقانه به سران آن.

7. اثبات قیامت و امکان آن برای مردم آخرالزمان.

8. اعجاز مهم الهی برای اتمام حجت با مردم آخرالزمان.

9. انتقام از ظالمین خاصی چون ابوبکر و عمر و عایشه و حفصه و یزید و اصحابش و چشیدن عذاب دنیائی قبل از عذاب آخرت. [15]

خاص بودن رجعت

بطور­کلی رجعت کنندگان به دو دسته تقسیم می­شوند:[16]

1.انسانهائی که نهایت ایمان را درک نموده­اند بطوریکه لیاقت حضور در دولت حق و جهانی را دارند. این عده یا در حکومت جهانی منجی بشریت به عزت دنیایی نیز می­رسند و یا اینکه در جهت استقرار حکومت جهانی حق به فوز شهادت نائل می­شوند.

2.کفار و دشمنانی که گناهان و صدمات بی­شماری را به اهل ایمان وارد کرده­اند و در کفر و نفاق به نهایت خود رسیده باشند. این عده مجازات و حدود الهی را بعد از قیام جهانی منجی و قبل از عذاب قیامت دریافت می­کنند.

خداوند در سوره سجده می­فرماید:به آنان از عذاب نزدیک (عذاب این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (آخرت)می­چشانیم،شاید بازگردند.[17]امام صادق(ع) درمورد این آیه فرمود: عذاب نزدیک عذاب در رجعت است و عذاب اکبر عذاب روز قیامت است.[18]

تکرار رجعت

از روایاتی که در زمینه رجعت وارد شده­است به دو صورت می­توان در زمینه تکرار و عدم تکرار رجعت برداشت نمود. برای برخی رجعت یکبار اتفاق می­افتد اما تکرار رجعت برای عده­ای نیز ثابت شده­است. امیرالمومنین علی(ع) رجعتهای مختلف و متعددی خواهد داشت همانطور که فرمودند: انا صاحب الرجعات و الکرات.[19]

همچنین از دشمنان اهل­بیت(ع) ابوبکر و عمر نیز به کرات زنده می­شوند و با عذاب کشته خواهند شد.[20]

ادله رجعت

ادله مختلفی را می­توان برای رجعت بیان نمود:

1.آیاتی که به صراحت دلالت بر رجعت دارد[21]

الف.روزى خواهد آمد که از هر گروهى دسته­اى را بر مى­انگیزیم، از کسانى که آیات ما را مورد تکذیب قرار مى­دهند.[22]

این آیه صراحت دارد که دسته هایى از ستمکاران برانگیخته مى­شوند، نه همه آنها، و منظور از آن برانگیخته شدن در روز قیامت نیست؛ زیرا حشر قیامت، رستاخیزى همگانى است.[23]امام­باقر(ع) فرمودند: اهل عراق (پیروان ابوحنیفه و بنی امیه) که منکر رجعت هستند مگر این آیه را نخوانده­اند: و روزی که از هر امتی گروهی را محشور کنیم (ازکسانی که آیات ما را تکذیب می­کردند)

ب.بارالها، دو بار ما را میراندی و دوبار زنده کردی[24]تصریح بر رجعت دارد، زیرا از دو مرگ و دو زنده شدن خبر مى­دهد. میراندن نخست، پس از حیات نخست و میراندن دوم، پس از حیات در رجعت است.[25]

2.روایات مختلفی که در مورد رجعت می­توان استدلال نمود

تکرار سنتهای پیشینیان

رسول­خدا(ص) کلامی به این مضمون فرمودند: به آن خدایی که جانم به دست اوست، شما مسلمانان با هر سنتی که در ‌امت­های گذشته جریان داشته رو به رو خواهید شد و آن چه در آن امت­ها جریان یافته مو به مو ‌در این امت جریان خواهد یافت به طوری که نه شما از آن سنت­ها منحرف می­شوید و نه ‌آن سنت­ها که در بنی­اسرائیل بود شما را نادیده می­گیرد.[26]این روایت دلالت می­کند که آنچه در امت­های گذشته رخ داده در این امت نیز رخ خواهد داد و یکی ‌از آن وقایع مساله رجعت و زنده شدن مردگانی است که اتفاق افتاده و باید در این امت نیز اتفاق بیفتد.

2.رجعت امام برای تجهیز و غسل امام

‌ رجعت امام­حسین(ع) در روزگار ظهور، مبتنی بر یکی دیگر از اصول مسلم و قطعی نزد شیعه است به این بیان که امام را امام ‌غسل می­دهد و بر او نماز می­خواند. بنابراین باید یکی از امامان رجعت نموده مراسم تغسیل و نماز و خاکسپاری ‌امام­عصر (عج) را بر عهده بگیرد که طبق روایات رسیده امام­حسین(ع) این مهم را انجام ‌می­دهند. در تفسیر عیاشی ذیل آیه شریفه ثم رددنا لکم الکره علیه، از امام­صادق(ع) نقل ‌شده­است که: مقصود از زنده شدن دوباره امام­حسین(ع) و هفتاد نفر از اصحابش در عصر ‌امام­زمان(ع) است، در حالی که کلاه­خودهای طلایی بر سر دارند و به مردم رجعت و ‌زنده شدن دوباره حضرت حسین(ع) را اطلاع می­دهند تا مومنان به شک و شبهه نیفتند ‌و این در حالی است که حضرت مهدی(ع) در میان مردم است.‌ هنگامی که همه مومنان، امام­حسین(ع) را شناختند و تأیید کردند که او حسین(ع) ‌است، رحلت حضرت مهدی(ع) فرا خواهد رسید. آنگاه امام­حسین(ع) وی را غسل و کفن و حنوط می­کند.[27]

3.باقی بودن حجج الهی تا قیامت

از اعتقادات شیعه این است که حجت خداوند در زمین باقی می­ماند تا قیامت شود و از سوئی می­دانیم که امام­زمان(عج) وفات می­کنند. در نتیجه ائمه­اطهار(ع) به دنیا باز خواهند گشت و تا قیامت حکومت می­کنند تا سلسله حجج الهی قطع نشود.[28]

رجعت کنندگان

در برخی ‌روایات بطور مشخص نام افرادی که رجعت می­کنند ذکر شده­است، از پیامبران، حضرت اسماعیل بن حزقیل و دانیال و یوشع و‌ عیسی و خضر و حضرت رسول­اکرم(ص) و نیز ائمه­اطهار(ع) و ‌جمعی از اصحاب چون سلمان، مقداد، جابربن عبدالله انصاری، مالک­اشتر، مفضل بن عمر و حمران بن اعین و میسر بن عبد­العزیز و نیز اصحاب کهف و .... ذکر شده­اند.[29]امام­صادق(ع) می­فرماید: نخستین کسی که زمین برای او شکافته می­شود و ‌روی زمین باز می­گردد، حسین بن علی(ع) است و به قدری حکومت می­کند که از کثرت ‌سن ابروهایش روی دیدگانش می­ریزد.[30]

مناظره­ای شیرین

حکایتى از مومن­الطاق، از اصحاب حقیقی امام صادق(ع) نقل شده­است که یکى از مخالفین (ابوحنیفه رئیس فرقه حنفی) به وى گفت: آیا به رجعت عقیده مندى. گفت: آرى. ابوحنیفه به او گفت: پانصد دینار به من وام ده و در بازگشت (رجعت)، آن را پس بگیر. مومن­الطاق گفت: ضامنى بیاور تا ضمانت کند تو در آن زمان (رجعت) به صورت یک انسان بازگشت می­کنى، تا بتوانم وام خود را از تو بستانم؛ شاید به صورت بوزینه بازگشت کنى. [31]

شبهه

بعضى گفته­اند: رجعت با یکی از آیات سازگار نیست، زیرا طبق این آیه مشرکان تقاضاى بازگـشت به جهان مى­کنند تا شاید عمل صالح انجام دهند اما به آنها پاسخ منفى داده مى­شود و گفته مى­شود: هرگز این مطلبی است که خودتان می­گویید.[32]

جواب

پـاسخ آن با توجه به اینکه این آیه از لسان عموم مشرکین است در حالی که رجعت مخصوص افراد خاص است روشن مى­گردد.

ثانیا: این آیه زبان حال مشرکین و کفار در هنگام مرگ است؛ در حالی که رجعت پس از مرگ و به فرمان خداوند است نه در حال احتضار و به درخواست مشرکین.