كلمات كليدي : ربا، مكيل، موزون، معامله
نویسنده : قادر غديري
ربا در لغت به معنی فضل و زیادی است و در اصطلاح خرید و فروش دو چیز مثل هم که با پیمانه یا وزن اندازه‌گیری می‌شوند، را گویند. به طوری که یکی ثمن و دیگری مثمن واقع شود و یکی از آنها نسبت به دیگری زیادی داشته باشد.
در بیع ربوی به یک طرف معامله از طرف دیگر چیزی زیادتر می‌رسد. بیع ربوی قبل از اسلام در میان مردم رائج بود، ولی خداوند تعالی به خاطر مصالحی آن را حرام اعلام کرد.
دلائل حرمت بیع ربوی:
1)کتاب:
«الذین یأکلون الرّبا لایقومون الّا کما یقوم الذی یتخطبّه الشیطان من المس ذلک بانهم قالوا انّما البیع مثل الربا واحلّ الله البیع وحرّم الربا فمن جاءه موعظة من ربه فانتهی فله ما سلف وامره الی الله ومن عاد فأولئک اصحاب النار هم فیها خالدون» (بقره 275)
«کسانی که ربا می‌خورند (در قیامت) برنمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان دیوانه شده (و نمی‌تواند تعادل خود را حفظ کند گاهی زمین می‌خورد گاهی بپا می‌خیزد)این بخاطر آن است که گفتند: داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتی میان آن دو نیست) در حالی که خدا بیع را حلال کرده و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو بسیار است) و اگر کسی اندرز الهی به او رسید و [از رباخواری] خودداری کرد سودهائی که در سابق [قبل از نزول حکم تحریم] به دست آورده، مال اوست و کار او به خدا واگذار می‌شود [و گذشته او را خواهد بخشید] اما کسانی که بازگردند (وبار دیگر مرتکب این گناه شوند) اهل آتش‌اند و همیشه در آن می‌مانند.»
2) سنت:
«محمد بن یعقوب عن عدّه من اصحابنا عن احمد بن محمد بن عیسی عن ابن ابی عمیر عن هشام بن سالم عن ابی عبدالله (ع) قال: در هم ربا اشدّ من سبعین زنیة کلها بذات محرم.»
«امام صادق (ع) فرمود: یک درهم ربا از 70 بار زنا با محارم بدتر است».[1]
3)اجماع:
در حدائق فرموده: هیچ اختلافی بین اصحاب در حرمت ربا با علم به آن وجود ندارد.[2]
چند نکته:
1- چنانچه اشاره شد ربا فقط در چیزهائی است که با پیمانه و وزن اندازه‌گیری می‌شوند و در غیر این دو ربائی وجود ندارد؛ مثل چیزهائی که با عدد فروخته می‌شوند. در این باره زراره از امام صادق (ع) نقل کرده که: «لایکون الربا الّا فیما یکال أو یوزن[3]» یعنی ربائی نیست مگر در آنچه پیمانه یا وزن شود. علامه حلی نیز بر این مطلب ادعای اجماع کرده است
2- ثمن و مثمن باید هم جنس باشند و گرنه ربا محقق نمی‌شود، محمد مسلم از امام صادق (ع) روایت کرده که: «اذا اختلف الشیطان فلا بأس مثلین بمثل یداً بیدٍ[4]» یعنی: هنگامی که دو چیز با هم فرق داشته باشند، اشکال ندارد که یکی دو برابر دیگری دست به دست [کنایه از معامله] شود.
منظور از هم جنس بودن این است که، در نظر عرف از یک نوع باشند. گر چه بلحاظ خوبی و بدی فرق داشته باشند و هر دو از یک چیز مشتق و گرفته شده باشند بنابراین در گوشت گاو و گوسفند گر چه به نظر عرف از یک نوع هستند ولی چون از یک چیز گرفته نشده‌اند ربا در آنها تحقق ندارد.[5]
3- همچنان که گرفتن ربا حرام است دادن آن نیز حرمت دارد. در این باره امیرالمؤمنین فرموده:
«آکل الربا و مؤکله وکاتبه و شاهداه فیه سواء ... لعن رسول الله (ص) الربا و آکله و بایعه و مشتریه»[6]
«خورنده و خوراننده ربا و نویسنده و دو شاهد آن با هم مساویند و...رسول خدا (ص) ربا و خورنده و بائع و مشتری آن را لعنت کرد.»
موارد استثناء:
درمواردی که ذکر می‌شود ربا اشکال ندارد:
1- بین پدر و پسر؛
2- بین مولی و غلامش؛
3- بین مرد و همسرش؛
4- بین مسلمان و کافر در صورتی که زیادی را مسلمان بگیرد.[7]