دهر

كلمات كليدي : دهر، دهر ايمن، سلسله طولي، دهر اسفل، موجود ثابت، روح زمان، عالم دهر

نویسنده : حسن رضايي

دهر زمان طویل و امد ممدود است. راغب گفته است: «دهر» اسم مدت عالم است از آغاز وجود تا پایان آن. دهریّه که به دهر منسوب هستند، گروهى از کافرانند که منکر الوهیّتند؛ به قدم دهر قائلند و حوادث را به دهر نسبت مى‌دهند و بر این باورند که صانع موالید، نجوم و افلاک است. [1]

دهر که در لغت فرانسوی به Eon نامیده می‌شود، در لغت اطلاقات بسیاری دارد؛ مدت طولانی و مدت دراز عمر، غایت عادت، غلبه همیشگی، اسماء حسنی، هزار سال.[2] ناصر خسرو معتقد است که دهر بقای مطلق است برای ارواح مجرد و در اجسام نیست و فساد و فنا در آن راه ندارد. [3]ن آناننن

در اصطلاح فلسفی تعابیر زیادی از دهر شده است؛ در فلسفه رواقیان، دهر، عبارت از سال کبرا است. در نظر عرفا و پیروان افلوطین عبارت است از نیروهاى ازلى که از مبدأ موجودات صادر شده است.[4]

افلاطون معتقد است مدت چیزى از حرکات و متحرکات و ظرف دوام و استمرار مطلق را دهر و سرمد نامند.[5]

برخی دیگر، آنرا ظرف وجودی سلسه طولی را می‌دانند. رشته طولی وجود مرتبه علل واقعی است. انسان اگرچه به حسب ظاهر معلول پدرش است ولی در واقع، وجودش مسبوق به عقل فعال است. عقل فعال نیز معلول عقل نهم است و این رشته ادامه دارد تا برسد به ذات خداوند. این سلسله به نام سلسله طولی معروف است. در این سلسله، در مرتبه وجودی عقل فعال، عدم انسان قرار دارد و نوعی سبقت واقعی از عدم شخص بر وجود او در این سلسله طولی می‌باشد. ظرف وجودی این سلسه را دهر می‌گویند و حدوث مذکور که برای معلول ثابت است را نیز حدوث دهری می‌گویند.[6]

برخی می‌گویند: دهر عبارتست از همراهی موجودات ثابت با موجودات متغیر،[7] البته از جهت ثبات آنها یه جهت متغیر بودنشان. (زیرا هر موجودی بالاخره یک نحوه ثبات دارد ولو ثبات آن شی در متغیر بودنش باشد.)[8] موجودات مجرد، همانگونه که تقدم و تاخر زمانی بر پدیده های متحول مادی ندارند ، معیت و همراهی زمانی نیز با انها ندارند یعنی چنین نیست که وجود مجردات و وجود پدیده های مادی در یک زمان باشد؛ چرا که موجودات مجرد اساسا زمان ندارند. از این رو، تقارن و معیت موجودات ثابت با پدیده‌های متغیر نوع خاصی از همراهی است که دهر نامیده می‌شود.[9]

ملاصدرا از بزرگان فلاسفه نقل می‌کند که آنها می‌گویند نسبت موجودات ثابت با امور ثابت سرمد است و نسب ثابتات با موجودات متغیّر دهر و نسبت امور متغیّر با متغیّرهای دیگر، زمان نامیده می‌شود.[10]مراد از این کلام این است که سرمد عبارتست از نسبت باری تعالی با صفات و اسماء و علومش که ثابت‌اند. دهر عبارتست از نسبت علوم ثابت واجب متعال به معلوماتش که متغیرند و عبارتند از وجودات این عالم جسمانی و مراد از زمان، نسبت معلومات متجدد با یکدیگر است که به صورت معیت زمانی با یکدیگر رابطه دارند و تقدم و تاخر زمانی با یکدیگر دارند.[11] میرداماد که نظریه حدوث دهری را بر اساس این نظریه بنا نهاده است به علت ابهامات و تعارضی که در کلمات بوعلی سینا در تعریف دهر وجود دارد، او را ناچار ساخته است که در برخی موارد با وی به مخالفت نموده و راه دیگری را بپیماید. نظرات ابن سینا در باب دهر، متعارض و مختلف است. اغلب به گونه‌اى سخن مى‌گوید که گویى مقوله دهر، مقوله‌اى ممتاز و جدا از دو زمان و سرمد است و می‌گوید: دهر با زمان است ولى خود زمان نیست. سهروردى نیز شبیه همین نظریه می‌گوید: «دهر در افق زمان» است؛ وى در مواضع مختلف نوشته است که دهر احاطه کننده زمان است و در عین حال خود احاطه شده سرمد است؛ دهر علت زمان است و معلول سرمد. ولى از سوى دیگر این نکته را هم به دفعات گفته است که نسبت به آنچه «با» زمان است ولى «در» زمان نیست، با آنچه در زمان است‌، دهر خوانده مى‌شود؛ و بهتر است نسبت آنچه در زمان نیست از جهت آنکه در زمان نیست، سرمد نامیده شود؛ چرا که دهر فى ذاته بخشى از سرمد است و تنها در قیاس با زمان است که آن را دهر مى‌خوانند. ظاهرا در نظر ابن سینا دهر نوعى زمان ساکن و «فشرده» است که سیلان ندارد و جز این تفاوت، مطابق و مترادف زمان است.[12]

بابا افضل می‌گوید، دهر مقدار هست است، وحدت و امتداد پایندگی ذوات است بدون ملاحظه امور متغیر و حادث.[13]

برخی دیگر معتقدند دهر روح زمان است، همانطور که حرکت جوهری روح حرکت عرضی است. دهر به نظر این افراد، عالمی است که در آن اموری که در سلسله زمان متفرق هستند، مجتمع می‌شوند.[14]

با توجه به این نظرات متشتت و مختلف نظر جامع این است که ما دو عالم داریم؛ یک عالم طبیعت و مُلک و یک عالم ماوراء و ملکوت. زمان نیز مقدار حرکت است و از مختصات عالم طبیعت است. فلاسفه عالم دیگری به نام عالم دهر یا عالم ملکوت را نام می‌برند که نسبت موجودات ملکوتی در آن عالم با عالم ملک و طبیعت، نسبت دو موجود متباین نیست بلکه طبیعت، صورت تنزل یافته عالم ملکوت است. حکما معتقدند که نوع مادی یک ذات، در طبیعت موجود است و نوع عقلانی آن در عالم ملکوت و همانطور که هر چیزی ملکی و ملکوتی دارد، زمان نیز دو نوع دارد، وجود ملکی آن در عالم ماده است و وجود ملکوتی و عقلانی اش در علام ملکوت که به آن دهر می‌گویند.[15]

اقسام دهر:

1. دهر اسفل: ظرف طبایع کلی از حیث انتساب آنها به مبادی عالی است.

2. دهر ایسر: ظرف مثالهای معلق است.

3. دهر ایمن: ظرف عقول مترتب بر یکدیگر و عقول عرضی متکافی و هم رتبه است.

4. دهر ایمن اسفل: ظرف نفس‌های کلی است.[16]

تفاوت دهر با زمان:

زمان قسمتی از دهر است که به واسطه حرکتهای افلاک پیموده شده است و نام آن حرکتها، روز و شب و ماه و سال است و دهر زمان ناپیموده است که آغاز و پایانی ندارد بلکه زمان درنگ و بقاء مطلق است.[17]