كلمات كليدي : وجود ذهني، ذهن، خارج، علم
نویسنده : حسن رضايي
همه انسان‌ها به اشیاء و موجودات اطراف خویش، علم دارند. آگاهی آنها از اشیاء به این نحو است که صورتی از اشیاء در ذهن انسان، نقش می‌بندد و مستقیماً و بدون واسطه آن صورتها را در می‌یابد. ظهور این امور در نفس، عین ظهور واقعیات خارجی است. وجود صورتهای اشیاء خارجی در ذهن را «وجود ذهنی» اشیاء می‌گویند.[1] به عبارت دیگر، وجود ذهنی نحوه‌ای از وجود ماهیات است که در ذهن موجود می‌شود آثار خارجی آنها را ندارد ولی آثار دیگری مثل آگاهی و علم بر ماهیت آن شیء را به دنبال دارد و این همان چیزی است که باعث حصول علم، به ماهیت اشیاء است.[2]
مسأله وجود ذهنی در یونان قدیم و دوره‌های اولیه فلسفه اسلامی، به صورت یک مسأله مستقل مطرح نبوده است و مثلاً شیخ الرئیس در الهیات شفا[3] و شاگردش بهمنیار در التحصیل[4] به صورت اشاره به این بحث پرداخته‌اند و اجمالا مدعایی که این فلاسفه در باب وجود ذهنی دارند در کلمات آنها دیده می شود. اولین کسی که بحث وجود ذهنی را مطرح نموده است فخر رازی و سپس خواجه نصیر است. در میان متأخرین این بحث به صورت یک مسأله مهم مطرح شده است و در اروپا هم فلاسفه غربی، به نحو دیگری به بحث واقع نمایی علم و اندیشه وارد شده‌اند و در جستجوی ارزش معلومات پرداخته‌اند، هر چند غالب بحثهای آنها به نفی ارزش علم و نوعی ایده‌آلیسم منتهی شده است و در فلسفه جدید هم این بحث یک باب جداگانه به نام Intentional Existence را به خود اختصاص داده است.[5] بحث وجود ذهنی که درباره ماهیت علم است، از هر مبحث دیگری ارتباط نزدیکتری با مسأله روز فلسفه غرب در مورد ارزش و اعتبار علم دارد. این مسأله مهم که امروز مطرح است مدعی است که ادراک بشر به طور کلی تا چه اندازه با واقعیت انطباق دارد؟
نظرات در مورد وجود ذهنی:
نظریه وجود ذهنی مبتنی بر ثبوت چند مقدمه است که عبارتند از:
أ.در هنگام ادراک، چیزی در ذهن پدید می آید، بر خلاف نظریه اضافه؛
ب. آنچه در ذهن ما پدید می آید، یک چیز است نه دو چیز، بر خلاف نظر فاضل قوشجی؛
ت. آنچه در ذهن ما بوجود می اید، عین ماهیت اشیاء است، بر خلاف نظر انقلاب و اشباح؛
ث. آنچه در ذهن حاصل می شود، داخل در مقوله کیف است، بر خلاف نظر محقق دوانی؛
ج. مقولات با هم تباین ذاتی دارند.[6]
هر یک از اقوالی که در مقابل این نظر بوجود آمده است، برخی از این مقدمات را قبول نداشته است.
1. نظریه اضافه: عده‌ای به تبع ابوالحسن اشعری، منکر وجود ذهنی شده‌اند. فخر رازی در برخی از کتابهای خویش[7] مدعی شده است علم از مقوله اضافه است و هنگام ادراک، صورتی در ذهن پدید نمی‌آید بلکه فقط، نفس با معلوم خارجی، ارتباط می‌یابد. این افراد مدعی بودند که نظریه مشهور فلاسفه دارای ایراد است؛ زیرا اگر این حرف درست باشد، وقتی که انسان شیئی را درک می کند، باید ماهیت آن شئ در ذهن حاصل شود. پس اگر من آتش را درک کنم، باید ماهیت آتش در ذهن من بیاید و ذهن من باید داغ شود و بسوزد. [8]
2. نظریه اشباح غیرمحاکی: به دنبال ایراداتی که بر نظریه حکما در باب وجود ذهنی گرفته شد، عده دیگری معتقد به نظریه اشباح شدند که غربی ها هم نظری مشابه همین نظر را اختیار کرده اند. آنان معتقدند هنگامی که علم به شییء پیدا می‌شود، شبح و تصویری از آن، در ذهن حاصل می‌شود که با آن اشیاء، تباین کامل دارد و هیچ نحوه حکایتی از آنها نمی‌کند و چون نفس این اشتباه را به صورت همیشگی و تکراری مرتکب می‌شود، هیچ خللی در زندگی پیش نمی‌آید، مثل انسانی که رنگ سیاه را همیشه قهوه‌ای می‌بیند.[9] پس از پیدایش این نظر، عده ای معتقد شدند که نظر قدما نیز همین نظر بوده است. قاضی بیضاوی در طوالع الانوار و تفتازانی در مقاصد، بر این عقیده بودند.[10]
3. نظر اشباح محاکی: گروهی از متأخرین معتقدند که هنگام علم به چیزی، شبحی در ذهن حاصل می‌شود که اگر چه با آن شیء خارجی تطابق ندارد، ولی در برخی از خصوصیات با آن شبیه است و از آن حکایت می‌کند.[11]
4. نظر قوشجی: به نظر وی، اساسا در ذهن دو چیز بوجود می آید نه یک چیز. در هنگام تصور یک شیء، یک علم در ذهن حاصل می شود و یک معلوم. مثلا وقتی "انسان" تصور می شود، انسان، معلوم و متصور است و این با علم و تصور ما فرق دارد. تصور یک چیز است و متصور ما چیز دیگر.[12]
5. نظر انقلاب: سید صدرالدین دشتکی شیرازی معتقد است اگر چه ماهیت اشیاء در ذهن پدید می‌آید، ولی به ماهیت کیف تبدیل می‌شود؛ یعنی شیء با توجه به ذاتش و بدون لحاظ اینکه در ذهن موجود باشد یا در خارج، حقیقت معینی ندارد تا گفته شود این حقیقت، موجود در ذهن است یا خارج، بلکه موجود خارجی به صورتی است که اگر در ذهن پیدا شود، انقلاب به «کیف» می‌یابد و اگر کیفت ذهنی در خارج حاصل شود، عین معلوم خارجی می‌شود.[13]
6. نظر محقق دوانی: وی علم را از مقوله معلوم می‌داند، یعنی معلوم از هر سنخی از مقولات باشد، علم هم از همان نوع می‌شود. او با انکار مقدمه چهارم، این مطلب را که علم از مقوله کیف باشد را انکار نموده و می گوید کیف دانستن علم، نوعی تسامح در تعبیر است.[14]
7. نظریه ملاصدرا: وی بر طبق آنچه مشهور میان فلاسفه اسلامی[15] است، می گوید؛ ورای وجود خارجی اشیاء، صورتی از آن اشیاء در ذهن نقش می‌بندد که همان صورت باعث علم به ماهیات خارجی می‌شود. این وجود از ماوراء خودش حکایت می‌کند، بدون اینکه آثار محکی بر آن مترتب شود. و اختصاص به ماهیات دارد چون ماهیات هستند که فی نفسه نه موجودند نه معدوم پس این وجود، در جائی فرض دارد که محکی آن یا وجودی در خارج داشته باشد و یا وجود تقدیری (مفاهیم غیر ماهوی که ذهن آنها را می‌سازد.) داشته باشد. پس اموری که حیثیت ذات آنها این است که فقط در خارج موجود باشند (مثل نفس وجود عینی) و یا از امری هستند که حیثیت ذات مفروض آنها، حیث بطلان و فقدان است (مثل عدم مطلق) وجود ذهنی ندارند.[16]
ابطال قول به اضافه:
اگر معلوم بالذات ما همان اشیای خارجی باشد، آنگونه که قائلین به اضافه می گویند، دو ایراد به وجود می آید:
اولا: باید تعقل و ادراک چیزی که در خارج وجود ندارد، غیر ممکن باشد؛
ثانیا: دیگر نباید خطایی در علم راه یابد، زیرا لازمه قول اضافه این است که ما مستقیما واقعیت خارجی را به دست می آوریم و در این صورت خطایی وجود نخواهد داشت.[17]
ابطال قول اشباح محاکی:
دو ایراد بر این نظر وارد است:
اولا: که اگر آنچه در ذهن تحقق می یابد، شبح شیء خارجی باشد، میان صورت ذهنی با شیء خارجی تطابق ماهوی نخواهد بود و لازمه اش سفسطه است؛
ثانیا: ذهن تنها در صورتی می تواند از خارج حکایت کند که قبلا علم بدان داشته باشد در حالی که در این نظریه علم به محکی، خودش متوقف بر حکایت و منوط بر انتقال از حاکی به محکی است و این چیز جز دور نیست.[18]
ابطال نظریه اشباح غیر محاکی:
اولا: لازمه این نظر نیز چیزی جز این نیست که همه علوم ما خطا باشد و هیچ واقعیتی برای ذهن ما کشف نشود و این همان سفسطه است.
ثانیا: این نظر به تناقض درونی گرفتار است؛ زیرا مفاد آن این است که همه علوم ما خطا است و همین قضیه نیز یکی از ادراکات وعلوم ما است و در نتیجه صدق این نظر مستلزم بطلان خودش است و وقتی لازمه آن که خود مفادش است باطل شد، ملزوم که صدق قضایا است صادق می شود.[19]
ادله وجود ذهنی
ادله قول مشهور به نظر می رسد از ابتدا برای رد نظریه اضافه بوده است و در ادامه چنانچه از کلمات حاجی سبزواری و ملاصدرا به دست می آید لااقل برخی از این دلیل ها برای نفی قول به شبح نیز کافی است.
1. بنا بر قاعده فرعیت، ثبوت یک محمول برای یک موضوع، متفرع بر وجود آن موضوع است. یعنی زمانی می توان محمولی را به موضوعی نسبت داد که آن موضوع قبلا وجود داشته باشد. اما گاهی برخی از محمولها برای اشیاء و حکم قطعی ذهن هست که آن موضوعات قطعا در خارج وجود ندارند و نمی توانند وجود داشته باشند. وقتی که در خارج وجود ندارند ناچار باید در موطن و ظرف دیگری وجود داشته باشند تا این محمول برای آن موضوع ثابت شود و آن موطن همان ذهن است.[20] البته این تصور بدین صورت است که آنچه در ذهن ثبوت و تحقق دارد مفاهیم اشیاء است نه مصداق آنها پس در تصور شریک الباری، چیزی که در ذهن موجود می‌شود، به حمل اولی، شریک خداست؛ یعنی مفهوم شریک الباری، تصور می‌شود نه مصداق آن، چون مصداق این مفهوم کیف نفسانی و موجودی است ممکن و معلول خدا نه شریک او. [21]
2. ذهن انسان قادر است که معانی و مفاهیمی کلی را انتزاع کند،[22]مثلاً از تصور افراد انسان، ذهن، مفهوم کلی انسان را انتزاع کرده و تصور می‌نماید و از طرفی می‌دانیم کلی با وصف کلی بودن، در خارج وجود ندارد پس باید عالمی ورای خارج باشد تا ظرف وجودی این کلمات قرار بگیرد.[23] البته این دلیل فقط می تواند، قول به اضافه را رد نماید و توان ابطال نظریه اشباح را ندارد.[24]
3. ذهن انسان قادر است که یک حقیقتی را به صرافتش -یعنی غیر مخلوط با چیزی- تعقل نماید. در حالی که ما در خارج صرف الشیء نداریم. اگر مثلا ما آهن را در نظر بگیریم ما در خارج آهنی که هیچ کمیت و کیفیت و وضع و جهتی نداشته باشد و فقط آهن باشد را نداریم. ولی ذهن انسان قادر است چنین اموری را تصور نماید و این کار ذهن را تجرید می گویند. پس چون این امور در خارج موجود نیستند، باید یک ظرف دیگری باشد که این وجودات صرف و تجرید شده اشیاء در آن ثبوت یابد و آن ظرف ذهن است.[25]
4. بدون شک در بین حالات نفسانی ما که حضورا احساس می شود حالتی وجود دارد که نام آن " ادراک " است؛ یعنی اگر حالتی به نام درد را احساس می کنیم، به خاطر ادراک شیئی است که در خارج وجود دارد. در اثر این ادراک یک تغییر حالتی در ما پیدا می شود. حال بحث این است که چه رابطه ای میان انچه ما آنرا درک کرده ایم با واقعیت خارجی وجود دارد. اگر هیچ رابطه ای وجود نداشته باشد، علم مساوی است با جهل یعنی تمام علمهای ما جهل مرکب است و این همان حرف سوفسطائیان است. اگر بگویید آنچه درک می شود با آنچه در خارج هست متفاوت است( همانطور که کانت معتقد است)، این حرف نیز به معنای بطلان معرفت و علم است. بنابراین در صورتی که معتقد باشیم امری به نام معرفت و شناخت وجود دارد، چاره ای نیست جز اینکه بگوییم رابطه تام و کاملی میان صورتی درک شده با واقعیت خارجی آن وجود دارد. پس صدق علم و ادراک مساوی است با انطباق ذهن و خارج در این امر.[26]
اشکالات وجود ذهنی:
1. ایراد اول این است که لازمه حرف شما این است که در برخی از وجود های ذهنی، در آن واحد یک شیء هم جوهر باشد و هم عرض. زیرا وقتی که انسان مثلا یک آهن را تصور می کند، بر طبق نظر مشهور حکما، ماهیت آهن در ذهن انسان ثبوت می یابد. پس این موجود در ذهن، جوهر است و در عین حال از جنس ادراک و علم است و علم هم که کیف نفسانی و از اقسام عوارض است. پس در این عملیات ذهنی، صورت ذهنی آهن، هم جوهر است و هم عرض. در حالیکه جوهر و عرض متقابل هستند و یک شیء محال است که هم مصداق دو امر متقابل باشد. [27]
پاسخ این ایراد این است که اگر شیء واحد به حمل شایع هم جوهر باشد و هم عرض( یعنی هم مصداق جوهر باشد و هم مصداق عرض) چنین چیزی محال است ولی نظریه وجود ذهنی مستلزم این امر نیست، بلکه لازمه این نظریه این است که جوهری که تصور شده است به حمل اولی جوهر و به حمل شایع، عرض است. بنابراین نظریه فوق مستلزم امر محالی نیست.[28]
2. ایراد دوم این است که لازمه کلام حکما این است که همه مقولات تحت مقوله کیف در بیایند. زیرا بر طبق وجود ذهنی قرار است که تمام مقولات وجود ذهنی بیابند و این به معنای این است که همه مقولات، در ظرف ذهن، زیر مجوعه کیف نفسانی شوند. در حالیکه مقولات ذاتا متباین با یکدیگر هستند.[29]
حکیم سبزواری در تبیین این دو ایراد چنین فرموده است:
فجوهر مع عرض کیف اجتمع ام کیف تحت الکیف کل قد وقع[30]
در پاسخ از این ایراد نیز گفته شده است که صورت ذهنی به حمل شایع کیف نفسانی است و لذا مندرج در آن می باشد؛ زیرا ملاک اندراج یک شیء تحت یک ماهیت، آن است که آن ماهیت به حمل شایع بر آن حمل گردد اما مقولات دیگر و نیز انواع دیگر مقوله کیف فقط به حمل اولی بر صورت ذهنی حمل می شوند.[31]
3. ایراد سوم این است که لازمه وجود ذهنی این است که نفس انسان، با تصور هم زمان شیء گرم و سرد، گرم و سرد بشود. به این دلیل که شیء گرم همان چیزی است که گرما و حرارت در آن حاصل شده است و سرد نیز شیئی است که سرما در آن حاصل شده است و بر طبق وجود ذهنی، به هنگام تصور یک شیء، ماهیت و ذات هر یک از آن امور در نفس حاصل می گردد. بنابراین باید نفس به هر یک از این امور متصف گردد، در حالی که گرما و سرما از امور متضاد هستند و اجتماع آنها در آن واحد در یک موضوع، مستلزم اتصاف نفس به امور متضاد است که امری است محال.
پاسخ این ایراد این است که ملاک در لغیره بودن وجود شیء و ناعتی بودن آن، حمل شایع است و آن چیزی متصف به گرم و سرد می شود که حرارت و برودت به حمل شایع در آن تحقق یابد. در حالی که آنچه در ذهن به هنگام تصور حرارت و سردی و مانند آن بوجود می آید، فقط مفهوم حرارت و سرما است، یعنی چیزی که به حمل اولی حرارت و برودت است نه به حمل شایع.[32]
4. ایراد سوم از سوی کسانی مطرح شده است که قصد داشته اند با نظریه مادی بودن صورت های ادراکی، اشکالات وارد شده بر وجود ذهنی را پاسخ بدهند. این افراد می گویند، بنابر نظر دانشمندان علوم طبیعی، احساس و تخیل عبارتست از حصول صورت های اجسام، با تمام نسبت ها و خصوصیات خارجی شان در اندام حسی و انتقال آن به مغز. با توجه به این مقدمه، نظریه وجود ذهنی باطل است زیرا صورتی که با ویژگی های خاص خود در یک محل مادی نقش بسته شده است ماهیت خارجی مباین می‌باشد. بنابراین نمی توان گفت که هنگام تصور یک شیء، دقیقا همان ماهیت خارجی آن شیء به ذهن می آید.
پاسخ این ایراد نیز این است که:
اولا: معلوم بالذات ما در هنگام تصور اشیاء، صورت هایی که در ذهن نقش می بندد نیست، بلکه این صورت ها یک سری مقدمات مادی است که نفس را برای آنکه ماهیت های خارجی با صورت های مثالی نزدش حاصل شوند، آماده می سازند. زیرا تمامی علوم و ادراکات انسان، مجرد و مادی است.
ثانیا: نظریه فوق که مبین مغایر بودن صورت های حسی و خیالی با واقعیت های خارجی، مستلزم سفسطه و انسداد باب علم به جهان خارج است.[33]