كلمات كليدي : ناسخ، تشريع، آيات محكمه، قرآن، آيه نجوي
نویسنده : حسين دانش
نسخ در لغت در چهار معنی استعمال شده است.
1. باطل نمودن چیزی و بکار بردن چیزی به جای آن
2. تبدیل چیزی به چیز دیگر
3. نقل چیزی از جائی به جای دیگر بدون تغییر
4. استنساخ و رونویسی کتابی از کتاب دیگر و حرفی از حرف دیگر[1]
تعریف اصطلاحی
نسخ: در اصطلاح کنونی عبارت است از برداشته شدن حکم سابق (که بر حسب ظاهر اقتضای دوام داشته است) به تشریع حکم لاحق به گونه‌ای که جا یگزین آن گردد و امکان جمع میان هر دو نباشد. (جا یگزین کردن حکم جدید به جای حکم قدیم)[2]
اهمیّت بحث و جایگاه آن
اهمیت بحث نسخ وقتی روشن می‌گردد که پذیرفته شود در قرآن آیات منسوخه در کنار آیات محکمه (غیر منسوخه) وجود دارد. در این صورت برای یک محقق معارف قرآنی ضرورت می‌یابد تا آیات منسوخه را بشناسد و آن‌ها را از آیات محکمه جدا سازد. یک فقیه که در صدد استنباط احکام فقهی از قرآن می‌باشد یا یک متکلم که به دنبال دریافت معارف قرآنی می‌باشد باید توان تشخیص آیات محکمه را داشته باشد.[3]
انواع نسخ در قرآن
نسخ در آیات قرآنی به چند صورت متصور است که برخی مورد قبول و برخی مردود است.
1. نسخ آیه و محتوا با هم: بدین گونه که آیه مشتمل بر حکمی شرعی به طور کلی منسوخ شود و الفاط آیه از قرآن برداشته شود، این گونه نسخ از نظر ما مردود شناخته شده است.
2. نسخ آیه بدون محتوا: الفاظ و عبارات آیه از قرآن برداشته شود ولی حکمی که در محتوای آیه بوده، هم چنان باقی بماند، فقهای امامیه به چنین نسخی قائل نیستند.
3. نسخ محتوا بدون آیه: یعنی الفاظ و عبارات آیه در قرآن موجود و تلاوت هم می شود. ولی حکمی که محتوای آیه را تشکیل می‌داده منسوخ شده باشد.[4] در این قسم به آیه نجوی در سورۀ مجادله آیه 12 استناد کرده‌اند.
«یا ایُّها الذینِ آمَنوا اذا ناجَیتُم الرَّسولَ فقَدّموا بینَ یَدَی نَجواکُم صدقةً ذلِک خیرٌ لکُم واَطْهَرُ فاِنْ لم تجدوا فانَّ الله غفُورٌ رحیم»
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید هنگامی که می‌خواهید با رسول خدا نجوی کنید پیش از آن صدقه در راه خدا بدهید این برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است اگر توانایی نداشته باشید خداوند غفور و رحیم است.»
دستور فوق تاثیر عجیبی گذاشت و آزمون جالبی شد و همگی جز یک نفر از دادن صدقه و نجوی خودداری کردند و او امیر مومنان علی (ع) بود. آیه بعد نازل گردید و این حکم را نسخ کرد و فرمود:[5]
«ءَأشْفَقْتُم اَنْ تُقَدَّمُوا بین یَدَیْ نَجْواکم صَدَقات فاِذْلم تَفْعَلوا وتابَ الله علیکم فَاَقیمُوا الصَّلوة وآتوالزکاةَ و اطیعواللهَ ورسولَهُ واللهُ خَبیرٌ بما تعمَلون»[6]
«آیا نترسیدید فقیر شوید که از دادن صدقه قبل از نجوی خود داری کردید؟ اکنون که این کار را نکردید و خود به تقصیر خویشتن پی بردید و خداوند شما را بخشید و توبه شما را پذیرفت. نماز را بر پا دارید زکات را اِدا کنید و خدا و پیامبرش را اطاعت نمائید و بدانید خداوند از آنچه انجام می‌دهید با خبر است.»
4. نسخ مشروط: همین صورت سوم است با این اضافه که با اِعادۀ شرایط تشریع نخستین، حکم منسوخ دوباره زنده شود و به اجرا درآید.[7]