كلمات كليدي : شفاعت، پيامبر(ص)، امامان(ع)، انبياء
نویسنده : کاظم احمدزاده
شفاعت از ماده «شفع» به معنای ضمیمه کردن چیزی به مثل آن است.[1]با توجه به این عبارت، باید نوعی شباهت و همانندی در میان آن دو بوده باشد، هر چند تفاوتهائی نیز در میان آن دو چیز دیده شود.[2]
شفاعت در اصطلاح:
عبارت است از اینکه در روز قیامت، پیامبران و اولیاء و صالحان درباره کسانی که پیوند ایمانی خود را با خدا قطع ننموده و از طرفی رابطه معنوی خود را با شفاعت کنندگان درگاه الهی حفظ کرده‌اند، وساطت و میانجیگری خواهند کرد.[3]
اعتقاد به شفاعت:
اعتقاد به اصل شفاعت در آخرت و در چهارچوب اذن الهی از عقاید مسلََّم اسلامی است که همه علمای شیعه و سنی آن را قبول دارند.[4] روایات دلالت کننده بر شفاعت رسول خدا (ص) در روز قیامت، هم از طریق اهل بیت (ع) و هم از طریق عامه در حد تواتر به ما رسیده است که در روز قیامت افرادی از گناهکاران اهل ایمان، شفاعت می‌شوند و آنان یا قبل از ورود به آتش و یا بعد از آن نجات می‌یابند.[5]
آیات شفاعت در قرآن:
1- آیاتی که شفاعت را نفی می‌کنند مثل:
« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ وَالْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ »[6]
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه خرید و فروش است و نه دوستی و نه شفاعت و...»
2- آیاتی که شفاعت را مختص خدای متعال می‌دانند:
« قُل لِّلَّه الشَّفَاعَةُ جَمِیعًا لَّهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ »[7]
«بگو تمام شفاعت از آن خداست (زیرا) حاکمیت آسمان‌ها در زمین از آن اوست»
3- آیاتی که شفاعة را برای دیگران و مشروط به اذن الهی می‌دانند:
«وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ »[8]
«هیچ شفاعتی نزد او جزء به کسانی که اذن داده، سودی ندارد»
4- آیاتی که برای شفاعت شوندگان شرایطی را بیان می‌کنند:
«... وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم مِّنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ »[9]
«...و آنها جز برای کسانی که خدا راضی (به شفاعت او) است شفاعت نمی‌کنند و از ترس او بیمناکند»
با بررسی آیات شفاعت بدست می‌آید که منظور از آیات نفی کننده شفاعت این است که کسی به عنوان مستقل چنین حقی را ندارد و منظور از آیات اثبات کننده شفاعت این است که اصلاً و ذاتاً شفاعت برای خداست و برای غیر خدا با اذن و تملیک اوست.[10]
شفیع در حقیقت خود خدای سبحان است و برگشت شفاعت به این است که یکی از صفات خدا بین خدا و شخص شفاعت خواه، واسطه می‌شود تا حال او را اصلاح کند مانند واسطه شدن رحمت و مغفرت خدا بین او و بنده گنهکارش، تا وی را از وبال گناهش و از عذاب نجات دهد.[11]
شفاعت کنندگان چه کسانی هستند:
1.پیامبر اکرم (ص)؛
« عَسَى أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا »[12]
«امید است پروردگارت تو را به مقام پسندیده‌ای برانگیزد»
مفسران در تفسیر این آیه گفته‌اند[13] مقصود از مقام محمود، همان مقام شفاعت برای پیامبر اسلام است.
2.امامان معصوم (علیهم‌السلام)؛
در ذیل آیه (101 شعراء) روایات متعددی آمده که در بعضی از آنها صریحاً آمده که شافعان، امامان(ع) هستند.[14]
3. انبیاء ، دانشمندان (علماء) و شهدا؛
حضرت علی (ع): «سه گروه هستند که از خدای متعال طلب شفاعة می‌کنند و شفاعتشان پذیرفته می‌شود.
«الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء»[15]
4. فرشتگان:
«وَکَم مِّن مَّلَکٍ فِی السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِی شَفَاعَتُهُمْ شَیْئًا إِلَّا مِن بَعْدِ أَن یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن یَشَاء وَیَرْضَى »(نجم/26)
شفاعت به چه کسانی می‌رسد؟
با بررسی آیات و روایات به دست می‌آید که شفاعت شونده شرایطی دارد که بدون تحقق آنها، شفاعت امکان ندارد مثل مورد رضایت خدای متعال بودن:
« یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى »[16]
«کسی مورد شفاعت قرار می‌گیرد که خدا از او راضی و خشنود باشد»
باید توجه داشت که فرد مؤمن و معتقد اگرچه گناهکار و دارای لغزشهایی باشد ولی از جهت ایمان و عقیده‌اش مورد رضایت و خشنودی خدای متعال است.[17]
« لَا یَمْلِکُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا »[18]
«آنان مالک شفاعت نیستند مگر کسی که نزد خداوند رحمان، عهد و پیمانی دارد»
عهدی که از نزد خدا گرفته شده عبارت است از اعتقاد حق یا عمل صالح که در روز قیامت مؤمن را نجات می‌دهد.[19]
اثر تربیتی اعتقاد به شفاعت:
اثری که وعده شفاعت در افراد می‌گذارد زنده کردن حسّ امیدواری در افراد گناهکار است تا آنان با دیدن گناهان و جرائم خود دچار ناامیدی و یأس از رحمت بی‌کران الهی نگردند.[20]مانند همان اثری که اعتقاد به توبه و پذیرش از سوی خداوند متعال در انسان‌ها می‌گذارد.