كلمات كليدي : بودجه،بودجه عمومي كشور، گردش بودجه، اصول بودجه.
نویسنده : فاطمه محمدی دولت‌آبادی
تعریف لغوی بودجه
کلمه فرانسوی "Bougette "( بوژت)، در حقیقت ریشه کلمه‌ای است که امروزه به عنوان بودجه(Budget)، مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد. این کلمه ابتدا از زبان فرانسه به زبان انگلیسی و سپس به زبان‌های دیگر راه یافته است.
مردم عادی، بودجه را به معنای دخل و خرج، درآمدها و هزینه‌ها و دریافتها و پرداخت‌های دولت می‌شناسند؛ در حالیکه بودجه عبارتست از برآورد درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار و پیش‌بینی هزینه‌ها برای انجام برنامه‌ها و عملیات معین در دوره محدودی از زمان، به منظور دستیابی به هدف‌های از پیش تعیین‌شده. در این برآورد، درآمدها و هزینه‌های قطعی سال قبل و درآمدها و هزینه‌های مصوب سال جاری نیز ارائه می‌شود.[1]
تعریف قانونی بودجه
در ماده اول قانون محاسبات عمومی مصوب شهریور ماه 1366، بودجه کل کشور چنین تعریف شده است:
بودجه کل کشور برنامه مالی دولت است که برای یک سال مالی تهیه و حاوی پیش‌بینی درآمدها، واگذاری دارائیهای مالی، و برآورد هزینه‌ها، برای انجام عملیاتی که منجر به نیل سیاست‌ها و هدف‌های قانونی می‌شود بوده و از سه قسمت به شرح زیر تشکیل می‌شود:
1. بودجه عمومی کشور؛ که شامل اجزای زیر است:
الف- پیش بینی دریافت ها و واگذاری دارائیهای مالی که به طور مستقیم و غیر مستقیم در سال مالی قانون بودجه و به وسیله دستگاهها و از طریق حسابهای خزانه داری کل اخذ می گردد.
ب_ پیش بینی پرداخت هایی که از محل درآمد عمومی یا اختصاصی برای اعتیارات هزینه و اعتبارات تملک دارائی های سرمایه ای و اختصاصی دستگاه های اجرایی می تواند در سال مالی مربوط انجام دهد.
2. بودجه شرکت‌های دولتی و بانک‌ها؛ شامل پیش‌بینی درآمدها و واگذاری دارائیهای مالی.
3. بودجه مؤسساتی که تحت عنوانی غیر از عناوین فوق در بودجه کشور منظور می‌شود.[2]
اصول بودجه
هرچه در مراحل تنظیم بودجه، اصول بودجه بهتر رعایت شود، از جامعیت بیشتری برخوردار خواهد بود. اصول بودجه عبارتست از:
1. اصل سالیانه بودن بودجه؛
2. اصل وحدت بودجه؛
3. اصل جامعیت بودجه؛ بایستی درآمدها و هزینه ها، در بودجه به صورت کامل و ناخالص نوشته شود؛
4. تفضیل؛ تنظیم عملیات در قالب امور، فصل، برنامه؛
5. اصل تخمینی بودن درآمدها؛
6. اصل تنظیم بودجه بر مبنای عملیات؛ تهیه و تنظیم بودجه بایستی بر مبنای فعالیت و عملکرد دستگاه‌های اجرایی صورت گیرد، نه عادات سنواتی؛
7. اصل تقدم درآمد بر مخارج؛ منظور آن است که قبل از هرگونه اقدامی در امر بودجه ریزی، ابتدا بایستی منابع درآمدی و سقف هریک از آنها به طور دقیق پیش بینی شود و اثرات آنها بر شاخص های کلان اقتصاد مورد بررسی قرار گیرد و سپس در مرحله بعد، حجم عملیات و مخارج مورد نیاز برنامه‌ها را معین نمود؛
8. اصل تفکیک هزینه‌های مستمر از غیر مستمر؛
9. اصل تحدیدی بودن بودجه؛ منظور از این اصل آن است که حداکثر پرداختها در حد اعتبار مصوب صورت گیرد؛
10. اصل تخصیص و انعطاف‌پذیری؛
11. اصل تعادل بودجه.[3]
مراحل بودجه
دور یا گردش بودجه، از چهار مرحله جدا از هم تشکیل می‌شود که به ترتیب عبارتند از:
1. تهیه و تنظیم بودجه؛ روش کلی در این مرحله به این شرح است که دستگاه‌های اجرایی، بودجه‌های پیشنهادی خود را در قالب پیش‌بینی درآمدها و برآورد هزینه‌ها و در چارچوب سیاست‌ها و برنامه‌های کلان کشور تهیه و تنظیم و پس از طی مراحلی در قوه مجریه به وسیله رئیس آن قوه برای بررسی و تصویب به قوه مقننه تقدیم می‌شود؛
2. تصویب بودجه؛ نمایندگان مردم با تصویب بودجه، کارهای دولت را بررسی و کنترل می‌نمایند؛ زیرا برنامه‌های دولت در بودجه تبلور پیدا می‌کند و قوه مقننه پیش از تصویب، ناگریز است بودجه پیشنهادی دولت را دقیقا رسیدگی نموده و آن را به منظور تطبیق با نیازهای جامعه که از طریق افکار عمومی دریافت داشته، اصلاح نماید؛
3. اجرای بودجه؛ در این مرحله، بودجه به وسیله قوه مجریه از حالت برنامه، به دنیای عمل و واقعیت‌ها وارد می‌شود و مرحله‌ای بسیار مهم در چرخه کار بودجه‌ریزی به شمار می‌آید، زیرا تمام عملیات دو مرحله پیش، به منظور اجرای بودجه صورت می‌گیرد و اگر بودجه به درستی و مطابق با روح و محتوای آن به اجرا درنیاید، تمام تلاشی که برای تنظیم دقیق و کارا بودن آن به کار رفته و آنچه قانون‌گذار به تصویب رسانده، بیهوده و دولت به هدف‌های خود نمی‌رسد؛
4. نظارت بودجه؛ آخرین مرحله از چرخه کار بودجه، مرحله کنترل بودجه است، که توسط قوه قانون‌گذاری صورت می‌گیرد. مفهوم ساده کنترل، عبارت است از مقایسه و مطابقت آنچه که هست؛ با آنچه که باید باشد. به عبارتی دیگر، نظارت تطبیق بودجه مصوب مجلس نمایندگان مردم با چگونگی اجرای آن توسط دولت است.[4]