دانشنامه پژوهه بزرگترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی

معجزات عیسی

No image
معجزات عیسی

كلمات كليدي : اناجيل رسمي، اناجيل اپوكريفايي، معجزه، تبديل آب به شراب، شفاي بيمار، زنده كردن مرده

نویسنده : محمد ضياء توحيدي

حضرت عیسی (علیه‌السلام) همانند بسیاری از پیامبران پیش از خود، به انجام معجزات زیادی دست زد. انجیلها، معجزات زیادی را به آن حضرت نسبت داده‌اند. زنده‌کردن مردگان، شفای بیماران، سیرکردن چند هزار نفر با مقدار اندکی غذا، راه رفتن بر روی آب و تبدیل آب به شراب، از جمله معجزاتی است که در انجیلها به آن حضرت نسبت داده شده است.

تمامی معجزاتی که از آن حضرت در انجیلهای رسمی نقل شده است، مربوط به پس از دوران رسالت می‌باشد و در این انجیلها، هیچ معجزه‌ای از ایام کودکی و یا نوجوانی آن حضرت نقل نشده است. این در حالی است که در انجیلهای غیر رسمی، معجزات فراوانی از دوران کودکی حضرت عیسی نقل شده است.

در این مجال به بررسی معجزات نقل شده از آن حضرت در اناجیل رسمی و غیر رسمی، خواهیم پرداخت. البته با توجه به محدودیتهای موجود، از نقل تمامی معجزات صرف نظر کرده و از گونه‌های مختلف معجزات نقل‌شده مواردی را به عنوان نمونه ذکر می‌کنیم.

در ابتدا به نقل و بررسی معجزات حضرت عیسی در اناجیل رسمی خواهیم پرداخت.

معجزات حضرت عیسی در اناجیل رسمی

با مطالعه انجیلها می‌توان دریافت که بخش قابل توجهی از گزارشهای این اناجیل به معجزات حضرت عیسی اختصاص یافته است. به طور کلی در انجیلها 35 معجزه به حضرت عیسی نسبت داده شده است. انجیل متی بیشترین تعداد معجزه را نقل کرده است. در این انجیل، داستان 20 معجزه از آن حضرت نقل شده است. انجیل مرقس 18 مورد، انجیل لوقا 19 مورد و انجیل یوحنا نیز 8 مورد از معجزات آن حضرت را نقل کرده‌اند.

اما نکته‌ی قابل توجه در ذکر معجزات عیسی مسیح آن است که از مجموع 35 معجزه‌ای که در انجیلها نقل شده است، تنها یک مورد به صورت مشترک در تمامی انجیلها نقل شده است. این در حالی است که 18 مورد از این معجزات، به صورت انحصاری و تنها در یکی از انجیلها نقل شده است و سایر معجزات (21 مورد) در دو یا سه انجیل نقل شده است.

مجموع معجزات نقل شده از حضرت عیسی عبارتند از زنده‌کردن مردگان، شفای بیماران (که مشتمل بر شفای انواع بیماری‌ها بوده است)، آرام کردن طوفان، تهیه‌ی سکه مالیات از دهان ماهی، راه رفتن بر روی آب، سیرکردن چند هزار نفر با غذای اندک، خشک‌کردن درخت انجیر در زمانی کوتاه، تبدیل آب به شراب و صید ماهیان بسیار در زمانی کوتاه.

زنده کردن مردگان

در انجیلهای رسمی، سه مورد معجزه زنده‌کردن مردگان به آن حضرت نسبت داده شده است.

زنده کردن دختر یایرس

اولین مورد، زنده‌کردن دختر شخصی به نام یایرس است. این معجزه در سه انجیل متی، مرقس و لوقا (البته با اندکی تفاوت) نقل شده است. در انجیل متی[1] نقل شده که یایرس نزد آن حضرت آمده، اظهار داشت که دخترم مرده است. او از حضرت عیسی درخواست کرد تا نزد دخترش آمده و او را زنده فرماید. مسیح نیز خواسته‌ی او را اجابت فرمود و دخترش را زنده کرد.

در انجیل مرقس[2] نیز این داستان با مقداری تفاوت نقل شده است. یایرس نزد آن حضرت می‌آید و اظهار می‌دارد که دخترش آخرین لحظات عمرش را طی می‌کند و از آن حضرت می‌خواهد تا آمده او را شفا دهد. در این اثنا خبر می‌آورند که دخترش مرده است. آن حضرت بر سر جنازه دختر حاضر شده و او را زنده می‌فرماید. گزارش این معجزه در انجیل لوقا[3] همانند نقل انجیل مرقس است.

زنده کردن پسر بیوه‌زن

این معجزه تنها در انجیل لوقا نقل شده است. طبق نقل لوقا، آن حضرت جنازه‌ی جوانی را دید که مردم او را تشییع می‌کردند. گریه‌ی بیوه‌زن نائینی که این جوان، یگانه‌فرزند وی بود آن حضرت را بر آن داشت تا او را زنده کند. بنابر این رو به جنازه کرده و فرمود: «ای جوان، تو را می‌گویم برخیز». مرده نیز بلافاصله زنده گردید.[4]

زنده کردن ایلعازر

این معجزه نیز تنها در یک انجیل نقل شده است. طبق گزارش انجیل یوحنا، شخصی به نام ایلعازر که اتفاقا از دوستان آن حضرت بود از دنیا رفت. آن حضرت به کنار غاری که او را در آن دفن کرده بودند آمده، دستور داد تا سنگی را که بر دهانه‌ی غار نهاده بودند، کنار بزنند. آنگاه رو به آسمان کرده و خدا را به خاطر اجابت دعاهایش، شکر کرد. سپس با صدای بلند، مرده را صدا زد. ایلعازر که چهار روز از زمان دفنش گذشته بود بلافاصله زنده گردیده، در حالی که هنوز دست و پایش در کفن بود از غار بیرون آمد.[5]

شفای بیماران

در انجیلها، بیست و سه مورد معجزه‌ی شفای بیماران به آن حضرت نسبت داده شده است که در این میان، در انجیل یوحنا تنها سه معجزه نقل شده است.

از مجموع این معجزات، دوازده مورد تنها در یکی از چهار انجیل نقل شده است و سایر معجزات در دو یا سه انجیل نقل گردیده است.

شفای جن‌زدگان

یکی از معجزاتی که به طور مکرر در انجیلها نقل شده ، شفای جن‌زدگان و کسانی است که دارای روح پلید بوده‌اند. در این بخش به ذکر یک نمونه که شفای مردی در سرزمین جدریان است بسنده می‌کنیم. شرح این واقعه در انجیل مرقس، چنین است:

«پس به آن کناره‌ی دریا تا به سرزمین جدریان آمدند. و چون از کشتی بیرون آمد، فی الفور شخصی که روحی پلید داشت از قبور بیرون شده، بدو برخورد که در قبور ساکن می‌بود و هیچ‌کس به زنجیرها هم نمی‌توانست او را بند نماید، زیرا که بارها او را به کنده‌ها و زنجیرها بسته بودند و زنجیرها را گسیخته و کنده‌ها را شکسته بود و احدی نمی‌توانست او را رام نماید. و پیوسته، شب و روز در کوهها و قبرها فریاد می‌زد و خود را به سنگها مجروح می‌ساخت.

چون عیسی را از دور دید، دوان دوان آمده، او را سجده کرد، و به آواز بلند صیحه زده، گفت: ای عیسی، پسر خدای تعالی، مرا با تو چه‌کار است؟ تو را به خدا قسم می‌دهم که مرا معذب نسازی. زیرا بدو گفته بود: ای روح پلید از این شخص بیرون بیا.

پس از او پرسید: اسم تو چیست؟ به وی گفت: نام من "لجئون" است زیرا که بسیاریم. پس بدو التماس بسیار نمود که ایشان را از آن سرزمین بیرون نکند.

و در حوالی آن کوهها، گله‌ی گراز بسیاری می‌چرید. و همه دیوها از وی خواهش نموده، گفتند: ما را به گرازها بفرست تا در آنها داخل شویم. فورا عیسی ایشان را اجازت داد. پس آن ارواح خبیث بیرون شده، به گرازان داخل گشتند و آن گله از بلندی به دریا جست و قریب بدو هزار بودند که در آب خفه شدند.

و خوک بانان فرار کرده، در شهر و مزرعه‌ها خبر می‌دادند و مردم بجهت دیدن آن ماجرا بیرون شتافتند. و چون نزد عیسی رسیده، آن دیوانه را که "لجئون" داشته بود دیدند که نشسته و لباس پوشیده و عاقل گشته است...».[6]

این داستان در انجیل لوقا نیز تقریبا به همین شکل نقل شده است[7] اما شرح این داستان در انجیل متی تا حدودی متفاوت است و طبق نقل این انجیل، دو نفر بودند که در این ماجرا شفا یافتند.[8]

شفای نابینایان

در چند مورد نیز، شفای اشخاص کور نقل شده است. از جمله‌ی این موارد می‌توان به شفای دو مرد کور که در انجیل متی 9: 27 – 30 نقل شده اشاره کرد.

همچنین شفای گنگ، کسی که دستش خشک شده بود، مفلوج، مبتلا به استسقاء و جذامی از جمله مواردی است که در انجیلها نقل شده است.

راه رفتن بر روی آب

از دیگر معجزاتی که در انجیلها نقل شده است، راه‌رفتن حضرت مسیح بر روی آب است که در سه انجیل متی، مرقس و یوحنا نقل شده است. شرح این معجزه را از انجیل یوحنا نقل می‌کنیم:

«و چون شام شد، شاگردانش به جانب دریا پایین رفتند، و به کشتی سوار شده به آن طرف دریا به کفرناحوم روانه شدند. و چون تاریک شد عیسی هنوز نزد ایشان نیامده بود. و دریا بواسطه‌ی وزیدن باد شدید به تلاطم آمد. پس وقتی که قریب به بیست و پنج یا سی تیر پرتاپ، رانده بودند عیسی را دیدند که بر روی دریا خرامان شده، نزدیک کشتی می‌آید. پس ترسیدند. او بدیشان گفت: من هستم، مترسید. و چون می‌خواستند او را در کشتی بیاورند، در ساعت، کشتی به آن زمینی که عازم آن بودند رسید.».[9]

غذا دادن به تعدادی زیاد با غذایی اندک

این معجزه دو مرتبه در مورد حضرت عیسی نقل شده است.

مورد اول، غذا دادن به بیش از پنج هزار نفر با دو ماهی و پنج نان است. این معجزه در هر چهار انجیل، نقل شده است. در انجیل متی، این معجزه چنین نقل شده است:

«و چون مردم شنیدند، از شهرها به راه خشکی از عقب وی روانه شدند.پس عیسی بیرون آمده، گروهی بسیار دیده، بر ایشان رحم فرمود و بیماران ایشان را شفا داد. و در وقت عصر، شاگردانش نزد وی آمده، گفتند: این موضع ویرانه است و وقت الان گذشته. پس این گروه را مرخص فرما تا به دهات رفته بجهت خود غذا بخرند.عیسی ایشان را گفت: احتیاج به رفتن ندارند. شما ایشان را غذا دهید.بدو گفتند: در اینجا جز پنج نان و دو ماهی نداریم. گفت: آنها را اینجا به نزد من بیاورید.و بدان جماعت فرمود تا بر سبزه نشستند و پنج نان و دو ماهی را گرفته، به سوی آسمان نگریسته، برکت داد و نان را پاره کرده، به شاگردان سپرد و شاگردان بدان جماعت.

و همه خورده، سیر شدند و از پاره‌های باقی‌مانده، دوازده سبد پرکرده، برداشتند. و خورندگان سوای زنان و اطفال قریب به پنج هزار مرد بودند.».[10]

مورد دوم نیز غذا دادن به بیش از چهار هزار نفر با هفت نان و مقدار کمی ماهی است. این معجزه در دو انجیل متی[11] و مرقس[12] نقل شده است.

خشک کردن درخت انجیر

معجزه‌ی خشک کردن درخت انجیر نیز در دو انجیل متی و مرقس البته با مقداری تفاوت نقل شده است. در انجیل متی، داستان اینچنین نقل شده است:

«بامدادان چون به شهر مراجعت می‌کرد گرسنه شد. و در کناره‌ی راه، یک درخت انجیر دیده نزد آن آمد و جز برگ بر آن هیچ نیافت. پس آنرا گفت: از این به بعد میوه تا به ابد بر تو نشود! که در ساعت، درخت انجیر خشکید».[13]

در انجیل مرقس، همین داستان با مقداری تفاوت نسبت به انجیل متی نقل شده است:

«بامدادان چون از بیت‌عنیا بیرون می‌آمدند گرسنه شد. ناگاه درخت انجیری که برگ داشت از دور دیده آمد تا شاید چیزی بر آن بیابد. اما چون نزد آن رسید جز برگ بر آن هیچ نیافت زیرا که موسم انجیر نرسیده بود. پس عیسی توجه نموده بدان فرمود: از این پس تا به ابد هیچکس از تو میوه نخواهد خورد. و شاگردانش شنیدند... صبحگاهان در اثنای راه، درخت انجیر را از ریشه خشک یافتند. پطرس بخاطر آورده وی را گفت: ای استاد! اینک درخت انجیری که نفرینش کردی خشک شده».[14]

تبدیل آب به شراب!

این معجزه تنها در انجیل یوحنا نقل شده است و از نظر زمانی، اولین معجزه‌ی حضرت عیسی پس از رسالتش محسوب می‌شود. در انجیل یوحنا آمده است:

«و در روز سوم در قانای جلیل عروسی بود و مادر عیسی در آنجا بود و عیسی و شاگردان را نیز به عروسی دعوت کردند و چون شراب تمام شد مادر عیسی بدو گفت شراب ندارند ... عیسی بدیشان گفت قدحها را از آب پر کنید و آنها را لبریز کردند پس بدیشان گفت الآن بردارید و به نزد رئیس مجلس ببرید پس بردند و چون رئیس مجلس آن آب را که شراب گردیده بود بچشید... داماد را مخاطب ساخته بدو گفت: هر کسی شراب خوب را اول می‌آورد و چون مست شدند، بدتر از آن. لیکن تو شراب خوب را تا حال نگاه داشتی».[15]

خارج کردن سکه از دهان ماهی

این معجزه تنها در انجیل متی نقل شده است و شرح آن چنین است:

«و چون ایشان وارد کفرناحوم شدند، محصلان دو درهم نزد پطرس آمده، گفتند: آیا استاد شما دو درهم را نمی دهد؟ گفت: بلی. و چون به خانه در آمده، عیسی بر او سبقت نموده، گفت: ای شمعون، چه گمان داری؟ پادشاهان جهان از چه کسان عشر و جزیه می‌گیرند؟ از فرزندان خویش یا از بیگانگان؟ پطرس به وی گفت: از بیگانگان. عیسی بدوگفت: پس یقین، پسران آزادند.

لیکن مبادا که ایشان را برنجانیم، به کناره دریا رفته، قلابی بینداز و اول ماهی که بیرون می‌آید، گرفته و دهانش را باز کرده، مبلغ چهار درهم خواهی یافت. آن را برداشته، برای من و خود بدیشان بده!».[16]

البته معجزات حضرت عیسی، منحصر به آنچه نقل شد نمی‌باشد اما به جهت اختصار، سعی کردیم تا از هر نوع از معجزات، موردی را نقل کنیم.

ماهیت معجزات عیسوی در انجیلها

با مراجعه به اناجیل می‌توان دریافت که هدف آن حضرت از انجام معجزات، اثبات حقانیت خویش نبوده است بلکه صرفا شفای بیماران و امثال آن بوده است. طبق نقل انجیلها، آن حضرت در موارد متعدد، افرادی را شفا می‌داد و به آنان سفارش می‌کرد که دیگران را خبردار نسازند.

به عنوان نمونه در انجیل متی آمده است که آن حضرت، فردی جذامی را (که به وی ایمان داشت) شفا داد و به وی فرمود: کسی را از این معجزه آگاه نساز[17] و یا در جایی دیگر آمده است که دو کور را شفا داد و سفارش کرد که به کسی چیزی نگویند.[18]

بنابر این می‌توان گفت که هدف آن حضرت از انجام معجزات، اثبات حقانیت خود نبوده است و حتی طبق نقل انجیلها آن حضرت، معجزات را برای کسانی انجام می‌داد که به آن حضرت ایمان داشتند و از انجام معجزات برای کسانی که به او ایمان نداشتند سر باز می‌زد.[19]

این مسأله که انجام معجزات و امور خلاف عادت، تنها برای ایمانداران و به منظور شفای بیماری‌ها، تا چه حد می‌تواند توجیه‌پذیر باشد، مسأله‌ای قابل تأمل است.

تردیدها در مورد واقعی‌بودن برخی از معجزات

از نکات مهم در مورد معجزاتی که انجیلها در مورد آن حضرت نقل کرده‌اند، آن است که برخی از این معجزات، به دلایل مختلفی غیر واقعی می‌نماید. برخی از معجزات نقل‌شده، با واقعیت‌های تاریخی و اجتماعی مربوط به آن دوره ناسازگار است و برخی نیز به دور از شأن آن حضرت دانسته می‌شود.

به بررسی چند نمونه از این معجزات، می‌پردازیم.

شفای جن‌زده

گزارش انجیل مرقس از شفای فرد جن‌زده[20] که آن را پیشتر نقل کردیم، دارای مشکلات زیادی است که واقعی بودن این گزارش را با تردید مواجه می‌سازد. به مواردی از اشکالهای مطرح‌شده می‌پردازیم.

1.اگرچه شفابخشیدن دیوانه، کاری نیکو است اما اینکه آن حضرت، در قبال این کار نیکو، گله‌ای را که دارای دو هزار رأس بوده از بین برده باشد توجیهی ندارد. درست به همین دلیل است که پس از این واقعه، مردم از حضرت عیسی خواهش کردند که از منطقه‌ِی آنان بیرون رود.[21]

2. این واقعه به دلایلی به دور از واقعیت می‌نماید زیرا خوردن گوشت گراز برای یهودیان مجاز نبوده است و حتی پرورش گراز نزد سایر مردم منطقه نیز مرسوم نبوده است. به همین دلیل، وجود گله‌ای به این بزرگی در این منطقه کاملا غیر واقعی است.[22]

3.همچنین نگاهی به جغرافیای این منطقه نیز آشکار می‌کند که سرزمین جدریان که ادعا می‌شود این حادثه در آنجا اتفاق افتاده، اصلا در کنار دریا نیست و پنجاه کیلومتر با دریا فاصله دارد.[23] بنابر این، حتی واقعی بودن این معجزه نیز به دور از ذهن می‌باشد.

خشک کردن درخت انجیر

داستان خشک‌شدن درخت انجیر که به واسطه‌ی نفرین حضرت عیسی صورت گرفت، از دیگر مواردی است که در مورد واقعی‌بودن آن، تردید وجود دارد. تردیدها از آن روست که نفرین درخت انجیر و خشک کردن آن تنها به این دلیل که حضرت عیسی گرسنه بوده و درخت در آن فصل، میوه نداشته است به دور از اخلاق و منش آن بزرگوار است. همچنین، در گزارش این معجزه، تفاوت قابل توجهی میان دو انجیل متی و مرقس وجود دارد که تردیدها را در مورد واقعی‌بودن آن، قوت می‌بخشد.

تبدیل آب به شراب

معجزه‌ی تبدیل آب به شراب نیز همواره از سوی عالمان مسلمان مورد انکار قرار گرفته است و انجام چنین معجزه‌ای به دور از شأن آن حضرت دانسته شده است.

حتی با مراجعه به خود کتاب مقدس نیز می‌توان دریافت که از میگساری به عنوان عملی زشت یاد شده است[24]. حضور حضرت عیسی در مجلس شراب‌خواری و ساختن شراب برای افراد میگسار و مست[25] عملی ناپسند و به دور از شأن آن حضرت شمرده می‌شود.

این تصور که نوشیدن شراب در زمان حضرت عیسی، حلال بوده نیز با تصریح قرآن به پلیدبودن و اهریمنی‌بودن شراب[26] ناسازگار است. در روایات اسلامی نیز بر این نکته تأکید شده است که حرمت شراب، اختصاص به اسلام نداشته بلکه مطابق تورات و انجیل نیز نوشیدن شراب، حرام بوده است.[27]

معجزات حضرت عیسی در اناجیل اپوکریفایی (غیر رسمی)

بررسی اناجیل غیر رسمی، از آن رو حائز اهمیت است که در این انجیل‌ها، معجزات فراوانی از دوران کودکی آن حضرت نقل شده است. این نکته نیز قابل توجه است که برخی از معجرات نقل‌شده در قرآن کریم را می‌توان در این انجیلها یافت.

لازم به ذکر است که غیر رسمی بودن این انجیلها و پذیرفته‌نشدن آنها به عنوان بخشی از کتاب مقدس، نمی‌تواند به عنوان دلیلی بر بی‌اعتباری این اناجیل تلقی شود چرا که طبق گزارش‌های تاریخی موجود، بسیاری از این انجیل‌ها تا پیش از نهایی‌شدن مجموعه‌ی کتاب مقدس، در کلیساهای مختلف مسیحی مورد احترام و استفاده بوده است و حتی بسیاری از عالمان مسیحی از آنها نقل قول کرده، آنها را معتبر می‌دانسته‌اند.[28]

نور خورشید‌مانند عیسی

از جمله معجزاتی که در این اناجیل آمده می‌توان به داستان تولد حضرت مسیح اشاره کرد که طبق گزارش "انجیل مقدماتی یعقوب"، آن حضرت همراه نور بسیار زیادی که چشم، توان دیدن آن را نداشت به دنیا آمد.[29]

شفای افلیج

دومین معجزه نیز در همین زمان رخ داد. قابله‌ی حضرت عیسی که به واسطه‌ی انکار باکره‌بودن مریم و معاینه‌ی او، دستانش خشک شده بود، به واسطه‌ی بلند کردن عیسی، دستش شفا یافت.[30]

ساختن پرندگان گلی و دمیدن روح در آنها

در انجیلهای "کودکی توما"، "شبیه متی" و "طفولیت عربی" معجزه‌ی ساختن پرندگان گلی توسط عیسی و دمیدن روح در آنها نقل شده است.[31]

نفرین و مرگ افراد؛ دعا و زنده ساختن افراد

همچنین عیسای کودک، در مواردی چند، دیگران را نفرین کرده و نفرینش بدون فاصله، کارگر شده و مرگ فرد نفرین‌شده را در پی داشت.[32]

معجزه‌ی زنده‌کردن مرده توسط حضرت عیسی (در زمان کودکی) نیز در "انجیل کودکی توما" نقل شده است.[33]

سخن‌گفتن در گهواره

از دیگر معجزات مهم که در اناجیل اپوکریفایی آمده، داستان سخن‌گفتن حضرت عیسی در گهواره است. این معجزه در باب اول از "انجیل طفولیت عربی" نقل شده است. طبق نقل این انجیل، مسیح رو به مادر خویش کرده و می‌گوید: «من عیسی هستم فرزند خدا، کلمه‌ای که برگزیده‌ی اوست همانگونه که جبرئیل فرشته تو را آگاهاند و پدرم مرا برای رهایی عالم فرستاده است».[34]

در این اناجیل، معجزات دیگری نیز از دوران کودکی آن حضرت نقل شده است که از ذکر آنها صرف نظر می‌کنیم.

مقاله

نویسنده محمد ضياء توحيدي
جایگاه در درختواره ادیان ابراهیمی - مسیحیت

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

جدیدترین ها در این موضوع

پناهنده Refugee

پناهنده Refugee

اصطلاح «پناهنده»، «پناهندگان» و «پناهندگی» از جمله اصطلاحاتی است که در نظام حقوق بشر بسیار متداول بوده و به کرات مورد استفاده قرار گرفته است.
الزام آور Binding

الزام آور Binding

اصطلاح «الزام‌آور» از جمله اصطلاحاتی است که در نظام حقوق بشر در ترکیب‌‌‌‌های مختلفی از جمله «معاهده الزام‌آور»
اعلامیه استقلال Declaration of Independence

اعلامیه استقلال Declaration of Independence

از جمله مهمترین تحولات مربوط به دوران اواخر عصر روشنگری، وقوع حوادث سیاسی و انقلاب‌های حقوق بشری و جنبش‌های آزادی خواهانه‌ای است که دست آوردهای حقوق و آزادی‌های فردی مهمی از آنها ناشی شده است.
No image

پروتکل Protocol

واژه «پروتکل» از جمله واژگانی است که در نام‌گذاری برخی از مهمترین اسناد حقوق بشری متعلق به نظام‌های بین المللی و منطقه‌ای حقوق بشری نیز به  کار گرفته شده است.
پروتکل اختیاری مربوط به میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی

پروتکل اختیاری مربوط به میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی

بی‌تردید میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966)

پر بازدیدترین ها

Powered by TayaCMS