كلمات كليدي : ويراستاري، ويراستار، روزنامه، سردبير، ويرايش صوري، ويرايش فني، ويرايش محتوايي
نویسنده : مصطفي همداني
واژه "Edit" به معنای ویراستن، حواشی نوشتن و آماده کردن برای چاپ است.[1] ویراستن معادل "پیراستن" به معنای "زینت دادن به کاستن" کم کردن برای خوبی و زیبایی و آراستن.[2]
در روزگار گذشته هم، افرادی که کاتب بودند نسخه‌های خطی را بر مؤلف می‌خواندند و با نظر او تصحیح و تنقیح می‌کردند که به این کار "تحبیر" می‌گفتند به معنی "آراستن و نیکوداشتن" و به آن فرد "محبِّر" می‌گفتند.[3]
اهمیت ویراستاری روزنامه
نقش انکارناپذیر رسانه‌ها در شکل‌دهی رفتار اجتماعی مردم مسئله‌ای بدیهی و پذیرفته شده است؛ غلط‌نویسی، پردازش ناموزون اخبار و گزارش‌های مطبوعاتی، کج‌سلیقگی در ارایه پیام (شکل و محتوا)، جمله‌پردازی‌های پیچیده و سردرگم به جای ساده‌نویسی و مسائلی از این دست، می‌تواند فرهنگ شفاهی و مکتوب مردم را دست‌خوش ناهنجاری کند و در نهایت، فرهنگ رفتاری آنان را نیز تحت تأثیر قرار دهد.[4]
به‌طور کلی متنی که ویرایش می‌شود، عملاً قدرت تأثیرگذاری بیشتری پیدا می‌کند.[5] این ویراستار است که تعیین می‌کند خبر در کجای روزنامه چاپ شود. اگر یک خبر مهم در جای کم‌اهمیتی چاپ شود به صورت مصنوعی به خوانندگان چنین القاء می‌شود که این اتفاق مهمی نبوده است. روزنامه‌نگار سرشناس، والتر لیپمن در سال 1992، این موضوع را به خوبی بیان کرده است. او می‌نویسد: «هر روزنامه‌ای وقتی به دست خوانندگانش می‌رسد، مجموعه‌ای از گزینش‌ها را پشت‌سر گذاشته است. چه مطالبی باید چاپ بشوند، در چه فضایی و چه مساحتی از صفحه روزنامه را باید به آن اختصاص داد و چه تأکیدی بر آن باید بشود. بنابراین خبر و واقعیت یکی نیست و باید تفاوت این‌دو، به روشنی مشخص شود.»[6]
اهداف ویراستاری روزنامه
سه هدف عمده را در کار ویراستاران می‌توان برشمرد:
1. کمک به سلامت ادبی پیام؛ دارای کدگذاری‌های مناسب باشد، کلمات و جملات در آن متناسب با موضوع، از وزن لازم برخوردار و از غلط‌نویسی‌های املایی و انشایی به دور باشد. بدون شک، اغلاط املایی و انشایی، روزنامه را در نزد روشنفکران جامعه بی‌اعتبار و در نزد مردم عوام ایجاد گمراهی می‌کند.
2. ایجاد جذابیت بیشتر در محتوا و نحوه ارایه پیام؛ روزنامه باید عاری از لغات مبتذل باشد و از آنجا که به درون منازل راه پیدا می‌کند باید در انتشار کلام مشوّق نوعی فرهیختگی باشد.
3. کمک به انتقال شفاف‌تر پیام؛ مخاطبان رسانه‌ها به‌ویژه مطبوعات، اقشار مختلف جامعه هستند و از کم‌سوادترین قشر تا روشنفکران و نخبه‌های جامعه را دربر می‌گیرند؛ بنابراین، ارایه مطلب به زبان ساده، از ضروریات نوشتاری رسانه‌ای است.[7]
ویژگی‌های ویراستاران روزنامه
مارتین ال. گیبسن (Martin L. Gibson) نویسنده کتاب معروف "ویرایش در عصر الکترونیک"[8] برای ویراستار ویژگی‌هایی عام را برمی‌شمارد:
1. آشنایی دیرینه با نوشتار (تا نارسایی‌هایی نوشته را تشخیص دهد)؛
2. اعتماد به نفس سرشار (تا همچون پر کاه در دریای تردید نباشد)؛
3. بلوغ فکری (تا در اصلاح و حک مطلب دچار هوس و غرور نشود)؛
4. وسواس منطقی (تا از سر سهل‌انگاری تن به حرف نویسنده ندهد)؛
5. ذهن بدگمان (تا مطالب "بودار" را تأیید نکند)؛
6. وسعت دانش (تا در برابر هیچ مطلبی لنگ نزند)؛
7. عزم استوار (تا در برابر فشار کار پس نزند)؛
8. قناعت روحی (زیرا کمتر برای ویراستار هورا می‌‌کشند، کار خوب را به خود روزنامه‌نگار نسبت می‌دهند).[9]
جایگاه ویراستاران در هیئت تحریریه
اخباری که از کانال‌های مختلف دریافت می‌شود تا زمان چاپ روزنامه باید مراحلی را طی کند:
همان‌طور که در شکل زیر مشاهده می‌شود. گروه‌های تحریریه پس از تهیه مطالب اعم از مطالب خبری و غیرخبری، آن را در اختیار میز ویراستاری قرار می‌دهند که پس از پالایش وارد حوزه سردبیری می‌شود.[10] پس از تایید سردبیر، مطالب ویراستاری شده به حروفچینی و سپس صفحه‌آرایی ارسال می‌شوند.
آنچه با عنوان "ویراستاری و مدیریت اخبار" مورد بحث است، دقیقاً مربوط به حوزه وظایف مدیر تحریریه یا سردبیر روزنامه است.[11]
در هر سازمان تحریریه، ویراستار به عنوان سیاستگذار، کانال پالایش خبر، هماهنگ‌کننده فعالیت تحریریه، انطباق اخبار و مطالب با خط مشی روزنامه (یا هر وسیله ارتباط جمعی دیگر)، انتخاب کننده اخبار، اولویت‌گذاری خبر در صفحات، انتخاب کننده نهایی عکس، طرح و کاریکاتور و اعمال مدیریت در تمامی سرویس‌ها و بخش‌های خبری و فنی، حساس‌ترین نقش را داراست. در بسیاری از تحریریه‌ها این نقش و مسئولیت به معاون سردبیر محول می‌شود، اما ناگفته نماند که ویراستار در سازمان تحریریه به عنوان دبیر سرویس یا در کنار معاون سردبیر به عنوان هیئتی از ویراستاران، انجام وظیفه می‌کند.[12]
ویراستاری و دروازه‌بانی خبر
ویراستاران، نوار گزارش‌ها را مرور می‌کنند. صحنه‌‌ها را کوتاه و جزئیات غیرلازم را حذف می‌کنند و برخی اوقات نیز کل گزارش را کنار می‌گذارند. نتیجه نهایی، نقل استودیویی حوادثی است که طی روز رخ داده است. این گزارش‌ها ممکن است شبیه آنچه عملاً رخ داده است، باشد یا نباشد. احتمال معینی برای این کار وجود دارد.
روند گزینش و حذف جزئیات و یا حتی کل گزارش‌ها، اصطلاحاً "دروازه‌بانی" خوانده می‌شود. این روند پردازش پیچیده، هسته اصلی ویراستاری اخبار و سیستم تهیه آن است. افراد در موقعیت‌های متفاوت نظیر ویراستاری، هماهنگ کنندگان و تهیه‌کنندگان خبری و دیگران مجبورند در مورد حذف و یا ابقاء اخبار معینی از برنامه خبری تصمیم بگیرند. آشکارا پدیده دروازه‌بانی به طور مشخص و تعیین‌کننده‌ای بر ساختار گزینشِ واقعیتی که باید توسط مطبوعات گزارش شوند، نفوذ دارد. البته عناصر مؤثر در دروازه‌بانی زیاد هستند و تنها یکی ویراستار است.[13]
انواع ویرایش متن در روزنامه
به طور کلی ویرایش متن بر سه وجه است:
الف) ویرایش ادبی (زبانی[14]): درست‌نویسی و اصلاح غلط‌های املایی و انشایی،[15] واژه‌گزینی، رعایت قواعد رسم‌الخط و نشانه‌گذاری و ...
ب) ویرایش فنی: تنظیم و ترتیب فهرست‌ها، جداول، تصویرها، شکل ظاهری، آرایش متن و شماره حروف،[16] حذف مطالب زاید ابتدا و انتهای پیام در صورت أخذ خبر از تلکس خبرگزاری،[17] ذکر مبدأ و منبع خبر در ابتدای خبر (لید) و یا بلافاصله پس از لید خبر[18] و ...
نکته: برخی ویرایش ادبی و فنی را به علت قرابتی که به هم دارند هر دو را تحت عنوان ویرایش صوری مطرح نموده‌اند.
ج) ویرایش محتوایی؛ در ویرایش محتوایی کارهای زیر ممکن است صورت گیرد:
1. کنترل صحت مطالب و اصلاح اغلاط؛
2. اصلاح ناهماهنگی‌ها؛ تناسب در مفاهیم متشکل پیام.[19]
3. حذف، تقلیل و تلخیص مطالب[20] و یا افزایش در صورت نیاز؛
4. جابه‌جایی و برقرار ساختن نظم و ترتیب و اسلوب؛[21]
5. تلفیق خبر دریافت شده از کانال‌های گوناگون؛[22]
6. بازآفرینی؛ برخی از اخبار علی‌رغم آنکه به عناصر خبر پاسخ می‌گویند، اما در عرف روزنامه‌نگاری پیشرفته به اخبار خنثی معروفند. پرداخت اطلاعات درست در این‌گونه اخبار نه‌تنها به نیاز خبری مخاطبان پاسخ می‌گوید، بلکه تصویری تازه از خبر پیش روی مخاطب قرار می‌دهد. بدین منظور می‌توان از اطلاعات آرشیوی، محفوظات خبری که بر اثر استمرار کار روزنامه‌نگاری در ذهن خبرنگار جمع شده و سایر منابع برای تکمیل خبر سود جست و با استفاده از این اطلاعات به بازآفرینی خبر پرداخت و خبری با توجه به مشی روزنامه به خوانندگان ارائه کرد.[23]
لازم به ذکر است که در روزنامه‌های علمی و مجلات پژوهشی، علاوه بر سه ویرایش مذکور، نوعی دیگر از ویراستاری لازم است که می‌توان از آن به عنوان "ویرایش تخصصی" نام برد. این ویرایش عبارت است از: «بازبینی و وارسی مضامین تخصصی و اصطلاحات و واژگان تخصصی. در این نوع ویرایش نقل قول‌ها و زیرنویس‌ها به دقت مورد بازبینی قرار می‌گیرند تا هیچ نوع ایرادی از لحاظ امانتداری و فنی به متن وارد نباشد.»[24]
ویراستاری عکس در روزنامه
استفاده از قدرت عکس و تصویر، یکی از ضرورت‌های روزنامه‌نگاری نوین در رقابت با سینما و تلویزیون برای مطبوعات نوین است.[25]
این وظیفه برای ویراستاران از زمانی آغاز می‌شود که عکاس، کار خودش را انجام داده، فیلم‌‌‌‌‌‌‌های او ظاهر شده و اینک به صورت کنتاکت در مقابل روی ویراستار قرار دارد.
یک ادیتور عکس از میان ده‌ها فریمی که به صورت کنتاکت مقابل روی او قرار دارد باید بهترین‌ها را برای چاپ انتخاب کند. اطلاع داشتن از کم و کیف رویداد و خبر حتی در بسیاری از مواقع اطلاع از تیتر خبر به او کمک می‌کند تا عکسی متناسب با پیام انتخاب کند. انتخاب عکس صحیح از میان عکس‌های کوچک، ظاهراً کار ساده‌ای به نظر می‌رسد در حالی که این‌گونه نیست، فقط ویراستاران و مدیران هنری با تجربه و آشنا به اصول عکس هستند که انتخاب درست را اعمال می‌کنند.[26]
هر عکسی که بزرگ می‌شود باید ارزش و اعتبار لازم در حد فضایی که اشغال می‌کند را دارا باشد. به طور مثال حساسیتی که نسبت به برخی شخصیت‌ها و رویدادها از سوی مسئولان نشریات لحاظ می‌شود و یا توجه کردن به ذائقه خوانندگان نشریه از جمله این موارد است. برخی از سردبیران و یا ناشران معتقدند که عکس صحنه قتل و جنایت و یا تصادف خونینی که در جریان آن افراد به طرز فجیعی کشته شده‌اند در صورت بزرگ شدن ممکن است احساسات و عواطف خوانندگان نشریه را تحت‌الشعاع قرار دهد.[27]
اما در سوژه‌های متحرک و شلوغ به‌ویژه سوژه‌های خبری مانند مسابقات ورزشی، تظاهرات خیابانی و ... اهمیت موضوع و یا شلوغی اطراف سوژه اصلی به آنان اجازه و امکان انتخاب کادر مناسب را نمی‌دهد و یا ممکن است شرایط محیطی و یا امنیتی اجازه نزدیک شدن عکاس به سوژه را ندهد. در اینجا نقش ادیتورها اهمیت پیدا می‌کند. ادیتورها با حذف زواید عکس و بزرگ‌نمایی سوژه اصلی، اطلاع‌رسانی تصویری را شفاف و بر زیبایی بصری عکس می‌افزایند.[28]
انتخاب نهایی، باید به موضوع و تیتر و در یک کلام متناسب با روح کلی مطلب باشد. به طور مثال؛ اگر جوّ کلی و تیتر موضوع درباره واکنش وزیر ایرانی به تصمیمات خصمانه اتحادیه اروپا علیه ایران است، انتخاب عکس از وزیر در حالی که خندان مشاهده می‌شود برای چنین مطلبی اصولی نیست.[29]
تفاوت ویرایش خبر با کتاب
آنچه در مورد ویرایش خبر -از جمله اختصار و کوتاه کردن آن، تغییر سبک نگارش و تنظیم تکنیکی- گفته شد در مورد ویرایش کتاب صدق نمی‌کند.
به طورکلی ویرایش کتاب نیز به دو جنبه فنی و محتوایی تقسیم می‌شود که ویرایش فنی متعدد و متنوع است، مثل اعمال قواعد رسم‌الخط و نشانه‌های فصل و وصل، پاراگراف‌بندی تنظیم پانوشت‌ها و ارجاع‌ها، یک‌دست کردن ضبط لاتینی اصطلاحات فنی و مفاهیم علمی، تعیین محل تصاویر، اشکال، نمودارها و جداول، اجرای ضوابط فرمول‌نویسی، تطبیق مراتب عنوان‌ها، زیرعنوان‌ها، و دیگر امور فنی.
در ویرایش محتوایی محدودیت اصلی ویراستار در تغییر سبک اثر است که حریم صاحب اثر و نویسنده به شمار می‌آید و بسیار حساس است و جز با اجازه خود نویسنده نمی‌توان در آن دست برد. ویراستار کتاب ترجمه شده نیز فقط در عرصه حفظ یک‌دستی زبان می‌تواند اظهارنظر و عمل کند.[30]