كلمات كليدي : پژوهش اسنادي، مطالعه كتابخانه اي، تحليل مجدد، مطالعه تاريخي
نویسنده : سمانه خالدی
پژوهش اسنادی، پژوهش مبتنی بر شواهد برگرفته از مطالعه اسناد؛ مانند آرشیوها یا آمار رسمی است[1]
بسیاری از اوقات، اصطلاح تحقیق کتابخانه‌ای را به‌جای پژوهش اسنادی به‌کار می‌برند، که به‌نظر، اصطلاح دقیق و درستی نیست؛ زیرا منظور از مطالعات کتابخانه‌ای، مطالعاتی است که موضوعات مورد مطالعه در اختیار و دسترس محقّق قرار نداشته و غالباً مربوط به گذشته‌ای دور یا نزدیک می‌گردد و محقّق از اسناد و مدارک زمان‌های پیشین که در کتابخانه‌ها موجود می‌باشند، استفاده می‌کند. به‌عنوان مثال، تحقیق در زمینه طبقات اجتماعی عصر صفویه یا تحقیق درباره سهم اقشار مختلف اجتماعی در انقلاب مشروطیت ایران.
در این روش منابع اصلی مورد استفاده، کتب و مدارک منثور و منظومی است که از دوره‌های گذشته به جای مانده و جدیداً از اسلاید، فیلم و سایر تکنولوژی‌های ضبط وقایع تاریخی نیز در پژوهش اسنادی استفاده می‌شود. اسنادی که در پژوهش اسنادی مورد استفاده قرار می‌گیرند عمدتاً شامل اطلاعات و نتایجی است که توسط نویسندگان و پژوهشگران قبلی در حوزه مورد بحث فراهم گردیده‌اند.[2]
اما آنچه معروف است اینکه؛ پژوهش اسنادی اعم از اسنادی و تاریخی است؛ به‌همین جهت در این نوشتار تحقیق کتابخانه‌ای به‌عنوان یکی از اقسام تحقیق اسنادی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
در بسیاری از تحقیقات، به‌همان اندازه که به تهیه داده‌های کاملاً جدید توجه می‌شود، به گردآوری و تحلیل اطلاعات از کارهای دیگران نیز ابراز علاقه می‌شود. «یکی از انواع فرعی پژوهش اسنادی عبارت است از تحلیل مجدد مجموعه‌ای از داده‌ها و نتایج تحقیقات گزارش‌شده، توسط نویسندگان دیگر. حکومت‌ها و سازمان‌های دیگر، به‌طور منظم آمار رسمی درباره انبوهی از پدیده‌های اجتماعی منتشر می‌کنند؛ جمعیّت، جرم و جنایت، ازدواج و طلاق، خودکشی، میزان بی‌کاری و ... از مراحل اولیّه پیدایش جامعه‌شناسی این آمارها، به‌عنوان پایه‌های پژوهش جامعه‌شناسی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. پژوهشگران می‌توانند داده‌های برگرفته از این‌گونه آمارها را مورد استفاده قرار داده و یا دوباره تحلیل کنند و آن اطلاعات را برای کمک به‌حل مسأله پژوهشی معین به‌کار برند.»[3]
زمینه‌های مورد استفاده از روش اسنادی
پژوهش اسنادی همان‌طور که ذکر شد بر مبنای استفاده از اسناد و مدارک است و زمانی مورد کاربرد است؛ که یا تحقیقی تاریخی در دست انجام باشد و یا آنکه تحقیق مرتبط با پدیده‌های موجود بوده و محقق درصدد شناسایی تحقیقات قبلی در مورد آن موضوع برآمده باشد و یا آنکه پژوهش، نیاز به استفاده از اسناد و مدارک را ایجاب نماید و در اصطلاح آنکه بخواهیم در یک زمینه خاص، مأخذیابی کنیم.[4]
کاربرد روش اسنادی در تحقیقات تاریخی
اگر قرار باشد در صدد شناخت خانواده در عصر خاصی از گذشته برآییم، بدیهی است به دلیل فاصله زمانی که با ما دارد، باید از روش اسنادی بهره گیریم. استفاده از روش اسنادی در یک بررسی و تحقیق تاریخی دارای مزایای خاصی است. فاصله زمانی محقّق با واقعه تاریخی سبب می‌شود که وی بتواند کل واقعه را در رابطه با وقایع مشابه در جهان آن‌روز ببیند و تحلیل کند. همچنین، محقق در درون دوره تاریخی پدیده نمی‌توانست، دیدی جامع و فراگیر در مورد پدیده داشته باشد، فاصله زمانی که از زمان وقوع حادثه تاریخی تا زمان پژوهش اسنادی پدید می‌آید، به محقق کمک می‌کند تا عوامل اصیل رویکرد تاریخی را با دقّت بیشتری بشناسد و از تکرار، اجتناب ورزد و به نتایج نوینی دست یابد.[5]
کاربرد روش اسنادی در مأخذیابی
اصالت یک تحقیق اسنادی به منابع حائز اهمیتی است که از آنان استفاده می‌شود. مآخذ مورد استفاده در تحقیقات اسنادی و کتابخانه‌ای سه دسته هستند:
1) کتب؛ شامل دو دسته فرهنگ لغت‌ها، دانش‌نامه‌ها، اطلس‌ها و همچنین کتب تخصصی در یک رشته علمی‌اند؛
2) مجله‌ها و نشریات ادواری؛ شامل روزنامه‌ها و سایر مجله‌های عمومی و تخصصی‌اند؛
3) اسناد؛ شامل نشریه‌هایی است که توسط سازمان‌های ذی‌صلاح مثل بانک مرکزی، مرکز آمار قضائی وزارت دادگستری و ... منتشر می‌شوند. استفاده از اسناد و مدارک و روش‌های صحیح منبع‌گذاری و متأخریابی از اهمیت بسیار زیادی در جامعه‌شناسی برخوردار است. به این‌طریق که در تحقیقات، حق دیگران ضایع نشود و خواننده بداند؛ که جمله یا پاراگراف خاص که در تحقیق نقل شده از کجا اخذ شده است. همچنین اعتبار یک تحقیق تاریخی به نوع مدارک و اسنادی است که محقق از آنها بهره گرفته است. بنابراین مأخذیابی نه‌تنها منبع‌یابی را در مسأله سنجش به‌عهده دارد؛ بلکه به نوعی ارتباط اخلاق با علم را هم مبیّن است.[6]
معایب پژوهش اسنادی
پژوهش اسنادی با مشکلاتی از این قبیل نیز روبرو است:
- حوادث تاریخی زنده نیستند؛ لذا درک و فهم مستقیم آنها ممکن نیست، پس همواره با واسطه مطالعه و ارزیابی می‌شوند، لذا ممکن است دچار سوگیری و قضاوت ارزشی محقق قرار گیرند؛
- گذشته قابل تکرار نیست؛ لذا محقق، خواه ناخواه با معیارهای جامعه زمان خود با گذشته مواجه می‌شود، پس باید ضریب انحراف خاص را در پژوهش خویش بپذیرد؛
- پژوهش اسنادی هرگز به‌طور کامل در اسناد و مدارک جای نمی‌گیرد؛ لذا محقق از روش‌های استنتاجی، جهت تکمیل خلأها استفاده می‌کند که طبیعتاً عنصری تازه بر واقعیت تاریخی می‌افزاید.[7]