آشنايي با كاركردهاي مسجد
محمدمهدی فجری
اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز و نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد آن است که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل گردید. با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا(ص) منشا تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار می‌رفته است. درحال حاضر نیز مسجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیتهای گسترده می‌باشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار باشد مسلما از جذابیت و اقبال بیشتری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی اقشار جامعه، به ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجه آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین باوری در سطح جامعه می‌باشد.
گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی‌گنجد؛ اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود:
1- کارکرد آموزشی: روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بود، اما امروزه متاسفانه مسئله آموزش در مساجد کم رنگ شده و مناسب است با برنامه ریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامه‌هایی از قبیل: آموزش احکام و قرآن، مخصوصاً برای بانوان و نوجوانان و پاسخ به سوالات و... برگزار گردد. جایگاه جلسات علمی و آموزشی در مسجد از نگاه پیامبر اکرم(ص) به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنان که در روایت است که روزی رسول خدا(ص) به مسجد وارد شدند. در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول. پیامبر(ص) فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی گام برمی دارند؛ دسته‌ای خدا را می‌خوانند و گروهی نیز آموزش می‌بینند و نادانان را تعلیم می‌دهند؛ ولی این گروه (تعلیم و تعلم) کار برتری انجام می‌دهد. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده‌ام. آنگاه پیامبر(ص) در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست.
البته توجه به این نکته لازم است که در مسجد هر آموزشی؛ چنانکه امام کاظم(ع) می‌فرماید: رسول خدا(ص) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی اطراف مردی حلقه زده اند، پرسیدند: این مرد کیست؟ گفتند: علامه است. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاه ترین مردم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آنان، روزگار جاهلیت و اشعار عربی. پیامبر(ص) فرمود: «ذلک علم لایضر من جهله و لاینفع من علمه ثم قال النبی(ص) انما العلم ثلاثه آیه محکمه او فریضه عادله او سنه قائمه و ما خلاهن فهو فضل؛ این دانشی است که هر که نداند، زیانی برایش ندارد و هر که فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس پیامبر خدا(ص) فرمود: همانا علم سه چیز است: آیه محکمه (اصول اعتقادی)، فریضه عادله (علم اخلاق) و سنت قائمه (مسائل فقهی و دیگر علوم مورد نیاز جامعه)، غیر از اینها فضل است.» یعنی فراگرفتنش خوب است؛ ولی اگر کسی نداند عیبی بر او نیست.
2- کارکردهای فرهنگی: پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقشها و کارکردهای مسجد، دارای بیشترین اهمیت می‌باشد. پیامبر اسلام(ص) محیط مسجد را کاملا فرهنگی می‌دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازه ایشان برخی مسابقات در مسجد برگزار می‌شد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال می‌کردند. گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد غافل شد. و باور نمودن ابعاد فرهنگی آن برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... از جمله برنامه هایی هستند که می‌توان با حمایت مسئولین منطقه به اجرا درآورد. همچنین حضور امام جماعت مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و... شرایطی ویژه جهت رشد فرهنگی مردم را به وجود می‌آورد.
3- کارکردهای تبلیغی: هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی می‌باشد. با رجوع به سیره تبلیغی رسول خدا (ص) مشخص می‌شود که ایشان سه نوع مرکز تبلیغی داشته‌اند:
الف. مراکز تبلیغاتی موقت:این مرکز مربوط به زمان یا مکانهایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانه بعضی اصحاب برای اقامه نماز و تبلیغ دین استفاده می‌نمود.
ب: مراکز تبلیغاتی سیار: نظر به پراکندگی قبایل عرب، حضرت مجبور بودند شخصاً به اماکن مختلف سفرکرده و از نزدیک،پیام خویش را به مردم آن مناطق برسانند. هم اینک برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روحانی محرومند و مناسب است که روحانیون نزدیک به این مناطق با هماهنگی برخی ادارات یا افراد متدین، وسیله نقلیه ای تهیه و به این مناطق سرکشی نمایند.
ج: مراکز تبلیغی اصلی و ثابت: شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش ننموده باشد؛ از زمان رسول خدا(ص) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم ترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد.
اما باید توجه داشت که در زمان کنونی وعظ و سخنرانیهای طولانی علاوه بر اینکه موجب خروج بسیاری از مسجد می‌شود،نتیجه ای درپی نخواهد داشت، از این رو به نظر می‌ر سد باید سخنرانیها مخصوصاً سخنرانیهای هفتگی و مستمر بسیار کوتاه و حتی المقدور به صورت پرسش و پاسخ صورت پذیرد.
در سیره پیامبر اسلام(ص) می‌بینیم که آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی از روزها موعظه می‌فرمود؛ عبدالله بن مسعود می‌گوید «کان النبی یتخولنا بالموعظه فی الایام کراهه السامه علینا؛ رسول خدا(ص) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از روزها ما را موعظه می‌فرمودند.»
همچنین آن حضرت دیگران را نیز به آسان گرفتن در تبلیغ و موعظه سفارش می‌نمودند:«یسروا و لاتعسروا و بشروا و لاتنفروا آسان بگیرید، سختگیر مباشید،بشارت بدهید و مردم را گریزان نسازید.»
تردیدی نیست که کار تبلیغی در مسجد سرشار از مایه‌های معنوی و روحانی است. آموزه‌های الهی کسانی را که اندک زمینه ای برای هدایت دارند، شیفته و شیدای اسلام می‌نماید.
4-کارکرد اخلاقی: درطول تاریخ کلاس‌های ویژه اخلاق [فردی، اجتماعی، خانواده و...] در اوقات تعطیل و فراغت عمومی توسط علمای گذشته درمساجد برگزار می‌شده است. هم اکنون نیز چنین برنامه ای دربرخی شهرهای بزرگ همچون،قم، اصفهان و مشهد، توسط علما و در برخی شهرهای کوچک‌تر با استفاده از اساتید و روحانیون مجرب و متخلق به اخلاق - که گرایش عمومی مردم به آنان بیشتر است- برگزار و مورد استقبال قرار گرفته است. مناسب است چنین برنامه ای- متناسب با استقبال مردم - در ضمن برنامه‌های مسجد،هفته ای یا ماهی یک بار انجام پذیرد. همچنین بیان احادیث و نکات اخلاقی «یک دقیقه ای» از ائمه هدی و زندگانی بزرگان دین، بین دو نماز مغرب و عشا بسیار اثرگذار و جذاب می‌باشد.
5- کارکرد اجتماعی: اساس دین اسلام بر اجتماعی بودن قرارگرفته است تا انسان را از زندگی فردی و عزلت برهاند. به همین جهت می‌بینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز -اعتکاف - را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار می‌دهد.
اصولاً یکی از علل تاکیدات پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین: بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم،ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعی مسلمانان درکنار انجام اعمال عبادی آنان می‌باشد. و این حضور می‌تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرور زمان دچار آن می‌شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس، مسجد، باعث می‌شود تا مومنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند.
از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می‌گردد. همچنین مسجد عامل مهمی برای آشنایی با مومنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری یکدیگر می‌باشد. همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزی‌ها به شمار می‌رفته و می‌رود. امام رضا(ع) می‌فرماید: نماز جماعت بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود می‌باشد. همچنین [ به خاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و برانجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [ به زبان] بدان اقرار کرده است، به جای آورد و اسلام و مراقبت را آشکار سازد. تا اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا، جلوگیری از بسیاری از نافرمانی‌های خداوند عزیز و جلیل [ با حضور در نماز جماعت محقق می‌شود].»
بنابراین با توجه به این سخن گهربار، کارهایی مانند جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج جوانان، برنامه ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران مخصوصا بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، همگی از مصادیق تعاون بر «بر و تقوا» است.
6- کارکرد سیاسی: یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا(ص) بر آن تاکید شده و هم اکنون نیز اهمیت آن به خوبی مشاهده می‌شود. برهمین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، به منظور دخالت مسلمانان در شیوه حکومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سیاسی اسلام، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره‌های بعد نیز کارکرد سیاسی مسجد فعال و بیش تر امور سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و... در مسجد صورت می‌گرفت.
در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین، فعال ترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده‌ها در دوران قبل و بعداز انقلاب نقش موثری داشته‌اند و هم اکنون نیز استعمارگران جهان از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می‌ترسند.
امام خمینی در تبیین بعد سیاسی مسجد می‌فرمایند: «اما راجع به اسلام، شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است که می‌گوید: ملایم، کم کم. لابد پیش می‌آیند، یک مکتبی است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق و سیاست، کاری به آن ندارد، اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد، این را آن قدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند... که روحانی مسجد برود و نماز بخواند و عرض می‌کنم از این صنف کارها؛ درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه می‌خواهند نماز بخوانند.»
7- کارکرد مبارزاتی: بررسی کتب تاریخی به خوبی روشنگر آن است که از ابتدای اسلام تمامی فعالیتها از جمله: گردآوری، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام احساس خطر و بیم از تعرض دشمن، در مسجد صورت می‌پذیرفته است. مسجد نه تنها محل اعزام نیروها و طرح نقشه‌های جنگی بوده، بلکه رسول خدا(ص) دستور می‌دادند در صورت وجود مسجد، چادر فرماندهی ایشان را در کنار آن نصب کنند؛ به طوری که در جنگ با «بنی نضیر» به بلال دستور داد تا خیمه ایشان را در کنار مسجد کوچکی نزدیک آن محل نصب کنند؛ اما زمانی که آن خیمه مورد شناسایی و هدف تیر دشمن قرار گرفت، حضرت فرمودند تا خیمه را به کنار «مسجد فضیح» منتقل نمایند تا از تیررس دشمن به دور باشد.
آنچه در طول مبارزات و فعالیتهای انقلابی روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهی هستند که در جوی آکنده از وحدت، اخوت و معنویت، نیروهای مبارز، مومن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق، در جهت بیداری و آگاهی بخشی به گروه‌های مختلف مردمی، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبرانقلاب اسلامی درهراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده اند و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی در صدد دورکردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می‌باشند.
امام خمینی بادرک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تاکید قرار داده و فرموده اند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتومها نداشته باشید! ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد.»
8- کارکرد رسانه‌ای: یکی از نیازهای مهم بشر، وسایل ارتباطی است تا انسانها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حمله دشمنان آگاهی داده، آنان را آماده دفاع نماید. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگی اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانه ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود.
هرچند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی به دلیل گسترش مساجد در تمامی نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیرقابل انکار خود را در این کارکرد ایفا نمایند.
9- کارکرد روانی (روحی): اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ ترین ابعاد زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده‌های مهم بشر است که همواره در جست وجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش نموده است.
قرآن کریم با جمله‌ای کوتاه و پرمغز، مطمئن ترین و نزدیک ترین راه را برای رسیدن به آرامش نشان داده و می‌فرماید: (الابذکرالله تطمئن القلوب»؛ «بدانید که یاد خدا آرامش بخش دلها است.)(رعد/82)
همچنین می‌فرماید: (هو الذی انزل السکینه فی قلوب المومنین لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم)؛ «او کسی است که آرامش را در دلهای مومنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.» (فتح4)
در بررسی آیات و روایات این نکته مهم بدست می‌آید که مسجد بهترین مکان برای آرامش قلبها و پناهگاهی برای زندگی پرتلاطم شهر به شمار می‌آید. آمار نشان دهنده آن است که آرام ترین انسانها از نظر روانی انسانهای مسجدی و افرادی که با دعا و نیایش مانوس می‌باشند، هستند و این بخاطر آن است که مسجد محل ذکر و یاد خداست و خود این مکان به انسان آرامش می‌دهد.
همچنین حضور مستمر درمسجد سبب می‌شود که انسان از دغدغه‌ها و مشکلات فردی و اجتماعی جدا شود و به منبع اصلی فیض الهی وصل شود این حالت روانی، سبب تفریح روح می‌گردد چنانکه رسول خدا(ص) به عثمان بن مظعون می‌فرماید: فان الله سیاحه امتی المساجد به یقین سیاحت (و تفریح) امت من درمساجد است.
امام صادق(ع) به مسلمانان سفارش می‌کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه‌های دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانچه می‌فرمایند: «هنگامی که اندوهی از اندوه‌های دنیا یکی از شما را فراگرفت، چه می‌شود که وضو گرفته به مسجد داخل شده و دو رکعت نماز بخوانید و در آن دو رکعت، خدا را خوانده و دعا نمایید؛ مگر نشنیده ای که خدا می‌فرماید: و از صبر و نماز یاری جویید.»
بنابراین هیچ کس مجاز نیست این محیط آرامش و سکون را برهم زده و موجب اضطراب و دلهره حتی یک کودک را فراهم نماید. به عنوان نمونه: عدم توجه مدیریت مسجد سبب می‌شود برخی متولیان مسجد در ماه محرم و صفر همه جای مسجد را سیاه پوش کنند و مسجد را به حسینیه تبدیل نمایند به گونه ای که درون یکی از مساجد به مدت دوماه خیمه عزا به پا شده بود و جز سیاهی چیزی از در و دیوار مسجد نمایان نبود. درحالی که این قبیل برنامه‌ها درون مسجد تاملاتی را به وجود می‌آورد از جمله آنکه:
1) در هیچ جایی از سیره ائمه اطهار: سیاه نمودن مسجد سابقه ندارد.
2) با روحیه همه افرادی که به مسجد رفت و آمد دارند سازگار نیست و آرامش درونی برخی از افراد همچون کودکان، بیماران اعصاب و روان و برخی زنان باردار را برهم می‌زند.
3) تاکید اسلام بر همراه داشتن زینت در مسجد، به خاطر آن است که انسان فطرتا از زینت لذت می‌برد و با زینت به مسجد رفتن، سبب ایجاد جاذبه و ترغیب عملی دیگران به آمدن در آنجاست. درحالی که سیاه پوش نمودن کامل مسجد سبب گریزان نمودن برخی افراد همچون کسانی که برای اولین بار در مسجد حاضر می‌شوند، می‌گردد.
بنابراین مناسب است به خاطر تعظیم شعائر و نیز رعایت روحیه برخی افراد، در ایام عزاداری نشانه‌های عزاداری مثل استفاده از کتیبه اشعار محتشم و یا چند پرچم سیاه استفاده شود و در ایام ولادت از پرچم‌های سفید و سبز و چراغانی استفاده شود.
نکته مهم دیگری که لازم است مورد توجه قرار گیرد، گذاردن تابوت در حیاط برخی مساجد روستایی است. این عمل موجب می‌گردد برخی از افراد به خاطر ترس از تابوت، یا به طور کلی در مسجد حضور نیابند و یا با اضطراب و تشویش خاطر در مسجد حاضر شوند.
آشنایی با کارکردهای مسجد به ما کمک می‌کند تا با بهره گیری از کمترین امکانات در جهت جذب مومنین، مخصوصا جوانان استفاده نموده و سپس از خداوند منان بخواهیم در کلام، عمل و فعالیت ما برکتی قرار دهد تا در نمازگزاران تاثیرگذار باشد. چنانچه بسیاری از مبلغین گرامی با برگزاری جلسات هفتگی برای جوانان باعث شده اند عده زیادی از جوانان جذب حوزه شوند یا جزء جوانان بسیار خوب و مورد تایید در آن منطقه گردند.
ذکر این نکته ضروری است که تاثیر فعالیتهای فرهنگی- دینی معمولابه درازا می‌کشد و نباید انتظار داشت آثار یک برنامه در مدتی کوتاه ظاهر گردد؛ بلکه به عنوان مثال می‌بینیم تلاش مردم به رهبری امام خمینی؛ برای برپایی انقلاب پس از سال‌های متمادی نتیجه بخشید و نظام اسلامی به ثمر نشست.