مقدمه:
امام المفسرین امین الدین “ابو علی الفضل بن الحسن الطبرسی” صاحب تفسیر سترگ “مجمع البیان لعلوم القرآن” از مفاخر جهان اسلام در قرن ششم هجری قمری است[1]. ایشان در سال 470 هجری قمری دیده به جهان گشود و در سال 548 هجری قمری در شهر بیهق(سبزوار) رحلت یافت. پیکر این مفسر شهیر پس از رحلت به مشهد مقدس انتقال داده شد و در محل غسل یا قتلگاه[2] امام رضا (ع) دفن گردید.[3] این مکان از زمان شهادت امام هشتم شیعیان محل زیارت خاص و عام بوده است و در برنامه توسعه حرم مطهر در زاویه ای از حرم قرار گرفت و برای این عالم جلیل القدر مقبره ای مجلل ساخته شد. اکنون این قسمت از حرم مطهر به بست شیخ طبرسی معروف می باشد.
تالیفات:
علامه شهیر امین الاسلام طبرسی دارای تالیفات فراوانی است که به برخی از آنها اشاره می شود:
- تفسیر گرانسنگ مجمع البیان که این نوشته به دنبال توضیحی کوتاه در خصوص آن است.
- تفسير جوامع الجامع؛ تفسیری مختصر و فشرده به زبان عربي که شامل كل آيات قرآن کریم مي‌باشد. نقل شده شیخ طبرسی کتاب جوامع الجامع را پس از تالیف تفسیر مجمع البیان نوشت. چون درست بعد از تالیف مجمع البیان بود که به کتاب تفسیر کشاف زمخشری دست پیدا کرد. اکنون تفسیر جوامع الجامع از جمله کتابهای درسی حوزه علمیه قم می باشد.
- الوری باعلام الهدی مشتمل بر بیان سیره و زندگی ائمه معصومین (علیهم السلام)؛
- تاج الموالید در تاریخ؛
- اسناب العمده در اصول دین و فرائض؛
- و کتابهای دیگر از جمله کتابی به فارسی با نام النوافل.
مجمع البیان لعلوم القرآن:
مجمع البيان تفسیری جامع و شاید مهم ترين تفسير شيعه طي اعصار و قرون است و این تفسیر از نظر ادبی و حسن تالیف، بهترین تفسیر است. در طبقه بندی تفسیرهای قرآن کریم، کتاب مجمع البیان تفسیری ادبی محسوب می شود. شیعه و سنی برای این تفسیر اهمیت فراوان قائلند، لذا به صورت مکرر در بیروت و مصر و ایران چاپ شده است.
از دلایلی که مولف این تفسیر در تالیف این کتاب بیان داشته این است که او معتقد بود كه دانشمندان اماميه پيش از او حق قرآن را ادا نكرده اند. وى از مـيـان تـفـسيرها فقط تفسير تبيان را به ديده تحسين نگريسته است، هر چند كه آن را نيز از نـظـر تـرتـيـب و نـظـم، نـاقـص يـافـتـه اسـت. به همین خاطر به دنبال نوشتن تفسیری بوده که شـامـل تـمـام عـلوم قـرآنـى اعم از قـرائت، اعـراب، بـيـان لغـات مـشـكـل، ذكـر مـوارد مـعـانـى و بـيان، شأن نزول، اخبار وارده در آيات، شرح و تبيين قصص، توضيح احكام و تشريح اصول و فروع دين از ديدگاه قرآن باشد. [4]
سبک تفسیری علامه طبرسی:
مجمع البیان، از تفاسیر مهم قرن ششم و به زبان عربی است. سبک و شیوه تدوین و تبویب این تفسیر در میان همه تفسیر های اهل سنت و شیعه، چه فارسی و چه عربی بی سابقه و کم نظیر است؛ زیرا دارای نظمی متین و خاص و همچنین مرتب با روش علمی و در عین حال ساده است و ویژ گی اصلی آن هم این است که دارای نظم و ترتیب در عرضه مباحث می باشد. تفسیر مجمع البیان در مسائل ادبی( از جمله نحو و لغت و اشتقاق و تصریف و ... ) مباحث مشروح و مبسوطی دارد به همین خاطر جنبه نحو و لغت در این تفسیر قوی تر است. طبرسی در مباحث لغوی به طور دقیق با کمک اشعار عربی، مباحثی را مطرح می کند و در مباحث نحوی و ادبی، مرجع مناسبی برای دیگران است
این تفسیر کم نظیر که در نهایت اشتهار است، حاوی ده جلد است که مفسر آن بدون تعصب از منابع شیعی و همچنین اهل تسنن استفاده کرده است.
تالیف این تفسیر گرانسنگ حدود 75 ماه طول کشیده است. مفسر به صراحت در مقدمه تفسیرش آورده است که از تفسیر التبیان شیخ طوسی استفاده کرده و اساس کارش مبتنی بر التبیان است. [5]
تفسیر مجمع البیان از دیدگاه اندیشمندان مسلمان:
در بین تالیفاتی که در خصوص قرآن نوشته شده است، مجمع البـيـان از جایگاه شایسته ای بـرخـوردار بوده و اندیشمندان مسلمان از سنی و شیعه آن را از نظر جامعيت، استحكام مطالب، ترتيب و تنظيم، تـبـيـيـن و تـفـسـيـر روشـن قرآن کریم ستوده اند که به برخی از این تمجیدها اشاره می شود.
شيخ عبدالمجید سلیم:
او که از مفتیان مصر و همچنین از رئیسان قبلی دانشگاه الازهر مصر بوده است، در مورد تفسیر مجمع البیان و مولف آن بیان می دارد که مجمع البیان کتابی گرانسنگ، سرشار از دانش و معرفت، آکنده از فواید و معانی با ترتیبی نیکو و شایسته است. اگر بگویم این تفسیر سرآمد تمام تفاسیر قرآن و مرجع تمام دانشها و مباحث قرآنی است، مبالغه و گزاف نگفته ام و راه را به خطا نپیموده ام.[6]
شیخ محمود شلتوت:
وی نیز که در زمان خود مفتی مصر و همچنین شیخ و رئیس الازهر مصر بوده است، با نوشتن مقدمه ای بر مجمع البیان چاپ شده درمصر این گونه گفته که: مجمع البیان در بین کتابهای تفسیری قرآن بی همتاست. این تفسیر با گستردگی خاص و عمقی ویژه و عمق معانی و تنوع مباحثش و در تنظیم و ویرایش از امتیاز و ویژگی خاصی برخوردار است که در میان تفاسیر پیشین چنین ترتیبی وجود نداشته است و در بین آثار بعد از خود نیز کم نظیر است. سابقه ذهنی که از کتابهای گذشتگان داریم، این است که آیات و روایات را در مسائل مختلف گردآوری می کردند و همه آن را به هنگام بحث یک جا ذکر می کنند که در این میان گاهی فنی به فن دیگر اخلاط پیدا کرده و خواننده نمی تواند خود را از میان آن مجموعه ها نجات دهد. گاهی هم به یک بٌعد از ابعاد مساله ای در حد اطناب و ملال آور روی می آوردند و در بعد دیگر همان مساله را در حدی کوتاه می آوردند که مخل فهم بود. اما مجمع البیان شاید نخستین تفسیری باشد که توانسته است حق مطلب را ادا کند و توأم با طراوت بحث کند، در عین حال با تعمق در درس؛ نظم و ترتیب و سبک عالی را نیز داشته باشد. این کتاب به خواص و مزایای تفسیر قرآن نیز پرداخته است، علاوه بر آن روشهای علمی و فکری ارزنده ای را در خود جای داده است.
او همچنین چنین ادامه داده : از امتیازات این تفسیر، آزادی فکر، تقریب میان مذاهب است که در مدار حق و در مسیر حقیقت و با اخلاص کاملی حرکت می کند، می باشد. این مفسر چه بسا در مرحله بررسی های تطبیقی و مقارن، مذهب و نظر دیگران را بر مذهب و بینش خود مقدم داشته و با نهایت رعایت درجه امانت و دقت، در نقل نظریات و آراء دیگران کار کرده است، در حالی که به دور از دشنام و ناسزا گویی نسبت به سایرین میباشد. او نظریات غیر خودش را طوری پرورش داده است که گویا می خواهد همان نظر را قبول نماید و این کار بر خلاف بعضی از برادران اهل سنت می باشد که در وقت برخوردشان با نظریات شیعه آنان را با رفض، کنار زده و آنان را رافضه می خوانند و یا چنان که برخی برادران شیعه در حین نقل آراء اهل سنت آن ها را ناصبی می نامند. اما طبرسی همیشه آیه ذیل را معیار عمل و قضاوت خویش قرار داده است «و جادلهم بالتی هی احسن»[7]
و درست به خاطر همین ویژگی ها بود که این تفسیر توسط شیخ الازهر؛ شیخ محمود شلتوت به عنوان بهترین تفسیر به دارالتقریب پیشنهاد شد و همین تفسیر با پاورقی های علمای الازهر مصر چاپ و به عنوان تفسیر قرآن تمام برمذاهب معرفی گردید .
ذهبی صاحب التفسیر والمفسّرون:
محمدحسین ذهبی از علمای اهل تسنن با اینکه رویکرد خوبی نسبت به شیعه و تالیفات آن ندارد ولی در برابر عظمت شیخ طبرسی نتوانسته آن را ستایش نکند و گفته است: که مولف مجمع البیان تبحر کاملی در فنون مختلف از علم و معرفت داشت است و تالیفش نیز ترتیب خوب و زیبایی دارد و در هر مورد که وارد بحث شده است در قرائت، لغت، وجوه اعراب، شرح معانی، شأن نزول، بیان ارتباط آیات و.. به خوبی از عهده اش برآمده است. او در تشیع خود غلو و افراط ندارد ودر ادامه می گوید این تفسیر حسن ترتیب و زیبایی تهذیب و دقت تعلیل و قوت و نیرومندی حجت و برهان را در بر دارد.[8]
استاد محمد محمد المدنی:
او که سردبیر مجله رسالة الاسلام بوده می گوید:
مجمع البیان تالیف پیشوایی از پیشوایان امامیه جعفری، امام بزرگوار، طبرسی است؛ او در این تفسیر روش تحقیق پسندیده ای را در پیش گرفته است.
شهيد اول:
وی می گوید: كـتـاب مـجـمـع البـيـان امـام امـيـن الديـن طبرسى را روايت مى كنم، و آن كتابى است كه همانندش نگاشته نشده است.
عبدالجلیل رازی:
او در کتاب «النقض» خود میگوید: اگر شیعه امامیه بخواهد بر مفسران خود مباهات کند، باید بر تفسیر امام محمد باقر و امام حسن عسکری (علیهما السلام) مباهات کند و بعد از آنها نیز بر تفسیر شیخ کبیر ابوجعفر طوسی و تفسیر شیخ محمد فتال و تفسیر خواجه ابوعلی طبرسی مباهات کند که آن اولی ها همه معصوم بودند و نیز آخری ها همه عالم و امین و معتمد.[9]
مولف تاریخ بیهقی ابوالحسن علی بیهقی شیعه در کتابش گوید: این امام در نحو فرید عصر بود و در علوم دیگر به درجه افادت رسید.[10]
شیخ منتخب الدین رازی شاگرد طبرسی در کتاب فهرست نوشته: علامه طبرسی فرد ثقه و فاضل در دین بود.[11]
دیگرانی نیز همانند علامه حلی، ابن شهر آشوب (شاگردش)، قاضی نورالله شوشتری، علامه مجلسی، شیخ یوسف بحرانی و سید محسن عاملی و... هر یک به نوبه خود در عدل و وثاقت و فضل و جلالت و علم او سخنها سرداده اند که در این مقال نمی گنجد.
نتیجه گیری:
درمیان تفاسیر بزرگ قرآن، مجمع البیان كم نظیر است .جامعیت، استحكام و استواری مطالب آن از ویژگی های این اثر گرانبها است. تفسیری كه از دیرباز مورد توجه عالمان و قرآن پژوهان بوده و در تفاسیر بعد از خود تاثیرهای فراوانی بر جای گذاشته است. این همه بیانگر اهمیت آن است. تفسیر مذكور از چنان جامعیتی برخوردار است كه به لحاظ نظم و دسته بندی مطالب متضمن همه مكاتب است.
در مجموع می توان این اثر را تفسیری اجتهادی - عقلی، با سبكی بیانی و ادبی دانست كه در آن از همه روش های صحیح در تفسیر آیات وحی كمك گرفته شده است.
همچنین طبرسی به غیر از استفاده از سخنان اهل بیت (ع) از اقوال صحابه و تابعین نیز استفاده كرده است.
مفسر این اثر جاودان از جمله قرآن پژوهانی است كه از راه های مختلف لغت، نحو، قرائت و كلام به تبیین مراد خداوند پرداخته است. این تفسیر از تفسیر تبیان شیخ طوسی اثر پذیرفته، اما با خوش سلیقگی و تقسیم بندی مباحث، زمینه استفاده بهتر و گزینش روان تر را برای علاقمندان فراهم ساخته است.
طبرسی خواسته تفسیری به علاقمندان ارائه کند که بدنبال آن بود؛ چون خود در بیان انگیزه تالیف مجمع البیان گفته بود که عالمان شیعه تاكنون جز ذكر روایاتی پراكنده و مختصر از اهل بیت، در امر مهم تدوین و بسط معانی و اسرار قرآنی، كاری نكرده اند.
مجمع البیان با این ویژگی ها توانسته است در میان عامه و خاصه تاثیر سازنده ای ایجاد کند.