سیاهه ی آثار حزین
آثار علمی وی که تا ابد بر جبین تاریخ دانش و فرهنگ خواهد درخشید، بسیارند. از این آثار گران بها همین قدر توان فهمید که او، دریای علم و نابغه ای زیردست در تمام رشته های علمی بوده است. فهرست کامل کتاب هایش را ملاحظه کنید:
1 ـ انیس الفؤاد فی حقیقة الاجتهاد
2 ـ الانساب
3 ـ اخبار صاحب بن عباد طالقانی
4 ـ اخبار ابی الطیب المتنبی
5 ـ احمد بن الحسین بن عبدالصمد جعفی کوفی و بعضی از اشعار برجسته ی او
6 ـ اخبار ابوتمام طائی حبیب بن اوس و قسمتی از اشعارش
7 ـ اخبار شیخ صفی الدین حلی و نوادر اشعار وی
8 ـ اخبار محقق طوسی، قدس الله روحه
9 ـ اخبار جد سعید خود شیخ ابراهیم معروف به زاهد گیلانی، قدس سره
10 ـ بهجة الأقران
11 ـ تجوید القرآن
12 ـ تحقیق الازل و الابد و السرمد
13 ـ التعلیقات فی الطبیعی و الالهی
14 ـ التعلیقات علی الفصوص، حواشی بر فصوص معلم ثانی ابونصر فارابی
15 ـ تعلیقات بر غوامض کتاب مجسطی
16 ـ تعلیقات بر مقامات العارفین از شرح اشارات ابن سینا
17 ـ تعلیقات برکتاب نجات بوعلی سینا
18 ـ تعلیقات بر تذکره ابن رشد
19 ـ تعلیقه بر شرح مقاصد تفتازانی
20 ـ التوجیه بقول قدماء المجوس فی المبدأ
21 ـ تفسیر سوره ی (هل أتی علی الانسان)
22 ـ تفسیر سوره ی حمد
23 ـ جامع نفسی
24 ـ الجوابات عن مسائل سأل عنها الشیخ احمد بن محمد عمانی
25 ـ الجواب عن المسائل الطبریة
26 ـ جلاء الافهام در عمل مساحت
27 ـ جوامع الآداب
28 ـ جوامع الکلم
29 ـ حدوث العالم. صاحب ذریعه نسخه ای از آن را در ضمن مجموعه ای در کتابخانه ی مرحوم صدر مشاهده کرده است. (نک: ذریعه 6/ 294)
30 ـ حیات الاخوان
31 ـ خلق الاعمال
32 ـ خلاصة المنطق
33 ـ خواص بعضی از سور و آیات. آن را در نجف اشرف نوشته است.
34 ـ دعائم الدین
35 ـ الدعوات الصالحات و اسماء الله الحسنی. آن را در نجف اشرف نوشته است.
36 ـ الدیباج
37 ـ الذخر والسعادة فی العبادة
38 ـ الرد علی التناسخیة
39 ـ الرموز الکشفیة
40 ـ رمح المصقول فی الطعن علی قواعد الاصول (نک: ذریعه، 11/ 248)
41 ـ روایح الجنان
42 ـ راح الارواح
43 ـ سیف الله المسلول علی اعداء آل الرسول
44 ـ شرح عیون اخبار الرضا
45 ـ شرح رساله شیخ شهاب الدین یحیی سهرودی مقتول
46 ـ شرح رساله حکیم عیسی بن زرعه
47 ـ شجرة الطور در شرح آیه نور. آن را در مشهد نوشته است.
48 ـ شرح قصیده ممدوده خود. آن را در مکه ی مبارک سروده و در شهر لحسا شرح کرده است.
49 ـ الصراط السوی فی غوایة البغوی
50 ـ الطول والعرض
51 ـ عبدالله بدیل بن ورقاء الخزاعی الازدی، رضی الله عنه، و سرگذشت او
52 ـ کتاب العین
53 ـ فتح الابواب
54 ـ الفصول البلیغة
55 ـ الفضائل فی احیاء سنن الاوائل
56 ـ فوائد الطب. بیست فصل است.
57 ـ الفصح
58 ـ القصائد النعتیة (در مدح ائمه ی اطهار، علیهم السلام). با سوانح عمری ایشان چاپ شده است. (نک: ذریعه، 17/89)
59 ـ کنه المرام کشف القناء فی تحقیق الغناء
60 ـ کشف التلبیس فی هدم اساس ابلیس (رد قیاس است)
61 ـ کدّ القلم فی حل شبهه جذر الاصم
62 ـ اللمع فی ازهاق البدع
63 ـ لوامع المشرقة در تحقیق واحد و وحدت
64 ـ ما جری به القلم
65 ـ مختصر البدیع و العروض و القوافی
66 ـ معراج النفس
67 ـ المقلة فی بیان النطقة
68 ـ المشاهد العلیة
69 ـ کتاب معنی صمد و تفسیر سوره ی توحید (قل هو الله)
70 ـ المدارج العلیه
71 ـ المراصد فی الرایج والکاسد
72 ـ النصرة
73 ـ نهج الطلب فی استخراج ضلع المکعب و استکشاف معضلات الهندسة
74 ـ نوادر العرب و اخبارهم
75 ـ نوادر ابوالحسین مهیار دیلمی و قسمتی از اشعار آبدار او
76 ـ هدایة الامم فی الحدوث و القدم
77 ـ هشام بن حکم و مناظراتش
78 ـ ودیعة البدایع
کتاب های فارسی ایشان
1 ـ ابطال تناسخ
2 ـ اصول المنطق
3 ـ احکام شک و سهو در نماز
4 ـ ابطال جبر و تفویض
5 ـ الاسنی در تحقیق قوله تعالی (ثم دنی فتدلی فکان قاب قوسین أو أدنی)
6 ـ ادعیه و ادویه
7 ـ آداب عزلت و خلوت
8 ـ آداب معاشرت
9 ـ الاغاثه. حزین با ولای خالص و با سرپنجه برهان در این کتاب به دفاع از حریم ولایت پرداخته و بحث امامت را در نهایت اختصار در این کتاب آورده است. الحق که او در این اثر خدمتی بسزا و زحمتی بسیار کشیده که شایان تحسین و تقدیر است، خدایش پاداش دهد و بیامرزد.
10 ـ بشارة النبوة. مؤلف در این کتاب از تورات و انجیل و صحیفه یوشع و کتاب اشعیا که دلالت بر نبوت پیغمبر ما، صلی الله علیه وآله، دارد، گواه ها آورده است.
11 ـ کتاب بعض خطب امیرالمؤمنین، علیه السلام
12 ـ تجرید النفس. نسخه ای از آن در کتابخانه ی ملا محمد علی خوانساری در نجف اشرف وجود داشته است. (نک: ذریعه، 2/356)
13 ـ ترجمه ی منطق تجرید
14 ـ ترجمه ی کتاب تحریر اقلیدس در هندسه با توضیح بیش تر بعضی عبارات مشکل آن از آثار خواجه نصیرالدین طوسی.
15 ـ ترجمه ی رساله ی اخیر شیخ الرئیس
16 ـ ترجمه ی رساله موسوم به صحیفه در علم اسطرلاب از آثار شیخ بهائی با توضیحی بیش تر
17 ـ ترجمه ی نوادر محمد بن ابی عمیر ازدی و سیره و سرگذشت او
18 ـ تقسیم اسماء و معانی آن
19 ـ ترجمه ی دعای مشلول
20 ـ ترجمه ی دعای صباح
21 ـ تذکرة المعاصرین. هم در اصفهان و هم در لکنهو به چاپ رسیده است.
حزین در این اثر که به کوشش محمد باقر الفت چاپ شده است، به اغلب اشعار معاصران خود انتقادات تندی دارد و از میان انبوه شعرا، فقط صد تن را لایق ذکر دانسته است. تاریخ ولادت خود او مبدأ قرار گرفته است و در سال 1165 نه روزه تألیف شده است. با این که این کتاب بارها چاپ شده است، اما غلط های فاحش و غریب کتاب رفع نشده بود. اخیرا خانم معصومه سالک با استفاده از دو نسخه متعلق به کتابخانه ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران (شماره میکروفیلم 3737) و نسخه ی متعلق به موزه ی ملی پاکستان، به تصحیح و نشر مجدد آن پرداخته است. کتاب یاد شده یک مقدمه در دو فرقه دارد: فرقه ی نخست اختصاص به عالمان معاصر او دارد که با نام صدرالدین سید علیخان مدنی بن سید نظام الدین احمد حسینی آغاز می شود، و حاوی بیست ترجمه و شرح حال است. فرقه ی دوم اختصاص به شعرای معاصرش دارد که با شرح حال میرزا محمد طاهر قزوینی آغاز شده است. در این بخش 71 شاعر معرفی شده است.
22 ـ ترجمه ی دعای جوشن صغیر
23 ـ تفسیر سوره ی حشر
24 ـ التعریف فی حصر انواع القسمة
25 ـ تاریخ حزین. اوضاع زمان حیات او یعنی اواخر صفویه و فتنه ی افغان و سلطنت نادرشاه واحوال جمعی از بزرگان است. چاپ سوم در سال 1222 از روی انتشارات کتابفروشی تأیید اصفهان منتشر شده است. متن فارسی و ترجمه ی انگلیسی این کتاب را اف. سی. بلفور در سال 1830 ـ 1831 منتشر کرده است.
26 ـ تذکرة العاشقین
27 ـ ترجمه ی رساله ی پدر علامه اش در بیان آیه ی شریف: قل الروح من امر ربی
28 ـ ترجمه ی رساله ی پدرش در تحقیق آن چه حق است در مسئله ی علم
29 ـ ترجمه ی رساله ی پدر خود در تحقیق قوله، علیه السلام: عرفت الله بفسخ العزائم و حلّ العقود
30 ـ تواریخ السلاطین. ضمیمه ی تذکرة الشعرا و غیره چاپ شده است، لکنهو، 1293 قمری/ 1876م، سنگی (نک: فهرست کتاب های چاپی فارسی 1/1439).
31 ـ جام جم. در بیان موالید و کائنات جو. نسخه ای از آن دراختیار مرحوم آیت الله شیخ علی اکبر نهاوندی بوده است. (نک: ذریعه / 123).
32 ـ الجمع بین الحکمة و الشریعة و دفع شبهة التخالف کما وهمه الغانم.
33 ـ جرّ اثقال و آنچه مناسب آن است (نک: ذریعه 5/94؛ کشف الظنون – علم جرالاثقال ـ فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 1/ 158)
34 ـ الحیات و الممات، در ترغیب بر عمل و ذم بی عمل
35 ـ تاریخ ادبی ایران (از صفویه تا عصر حاضر)، ادوارد براون، ص 252
36 ـ حمله های ایران به هند (یا: واقعات ایران و هند) (نسخه ی خطی این کتاب در ایندیا افیس موجود است)
37 ـ خواص مجربه
38 ـ دعوة الاسماء و الاذکار
39 ـ دستور العقلاء در آداب ملوک وامراء. در سال هـ . ق در دهلی نوشته است.
40 ـ دیوان شعراء[15] (5 دیوان)[16]
41 ـ ریاض الحکمه
42 ـ رساله ی تزکیه ی نفس بنابر قول ارسطو و افلاطون الهی
43 ـ رساله در اعمالی که شب به جا آورده می شود.
44 ـ رساله ی حسن و قبح عقلی
45 ـ رساله ی حصر ضروریات دین
46 ـ رساله ی در امامت و بحث از شرایط آن
47 ـ رساله در نوافل یومیه
48 ـ رساله در جواب سؤالی که از قسطنطنیه رسیده بود.
49 ـ رساله در جواب مسائلی که از خراسان دریافت شده بود.
50 ـ رساله در دلالت فعل مضارع مثبت و ذکر اقوال، و نصرت قول ابوحیان در مشترک بودن آن بین حال و استقبال
51 ـ رساله در جواب مسائلی که از گیلان رسیده بود.
52 ـ رساله در جواب مسئله ی وضو. شاید رساله ی وجوب مسح رجلین باشد که در مرآت الاحوال 1/422 معرفی شده است.
53 ـ رساله در جواب سؤال از رابعه متناسبه
54 ـ رساله در تدوین بعضی از آن چه برای اصحاب نوشته است.
55 ـ رساله تجدد امثال
56 ـ رساله در اصول اخلاق
57 ـ رساله در فرق بین علم و معرفت
58 ـ رساله در بیان قوه قدسیه و امکان نفوس قدسیه در نوع انسانی بنابر قول مشّائیان، و تجویز کشف و الهام بر رأی اشراقیان صوفیه
59 ـ رساله در تحقیق صلاة جمعه
60 ـ رساله در تحقیق بعضی از مسائلی که اختلاف درباره ی آن ها میان امت محمد، صلی الله علیه وآله مشهور است.
61 ـ رساله بحث با شیخ سهروردی در رؤیت
62 ـ رساله در بیان خوارق عادت و معجزات و کرامات
63 ـ الرد علی النصاری فی القول بالاقانیم
64 ـ رساله ی حل بعضی از اشعار خاقانی
65 ـ رساله ی اقسام مصدقین به سعادت اخرویه
66 ـ رساله کُر و احکام آب ها
67 ـ رساله ی سیرة المتعلمین
68 ـ رساله ی کسوف و خسوف
69 ـ رساله ی مناسک حج. در اثنای سفر حجاز آن را نوشته است.
70 ـ رساله در ذکر احوال فاضل عارف افضل الدین محمد کاشانی، رحمه الله، و بعضی از مکاتیب و فوائد مختصر آن
71 ـ رساله ی تضعیف شطرنج
72 ـ کتاب زکات
73 ـ سفینه علی حزین. در ذکر 107 شاعر متاخر در 102 ص در حیدرآباد دکن به سال 1348 ق چاپ سنگی شده است.
74 ـ سبب الاختلاف فی الاخبار و بیان طریق جمعها
75 ـ شرح مطلع الانوار در هیئت
76 ـ شرح قصیده جیمیه فارضیه
77 ـ شرح مصباح الشریعه
78 ـ شرح دعای عرفه ی امام حسین، علیه السلام
79 ـ شرح رساله ی پدر علامه حلی، رضی الله عنه، در تحقیق حرکت
80 ـ شرح بیت فارسی انوری. نسخه ای از آن در کتابخانه ی سید حسن صدر در کاظمیه وجود دارد. ذریعه، ج 3/128
81 ـ شرح رساله ی پدر خود در عمل مسبع و متسع در دائره ی اَبَ جَ.
82 ـ شرح رساله ی دیگری از پدر خود در قول ارسطو که چرا آب باران سبک است؟
83 ـ شرح رساله ی ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی در تحقیق نفس
84 ـ الصید و الذبائح و خواص الحیوان. ان شاء الله در آینده با تحقیق این جانب منتشر خواهد شد. و نیز نک: ذریعه، 11/227.
85 ـ علاجات غریبه
86 ـ فرسنامه. نسخه ای از آن در دانشگاه تهران موجود است. شامل دو بخش است: بخش اول، نظم و نثر و بخش دوم، تنها نظم است.
87 ـ فوائد استماع صوت حسن. نسخه آن در کتابخانه ی ملک وجود دارد و بنا است در مجموعه ی میراث فقهی جلد اول منتشر شود.
88 ـ فوائد الطب (یا: فراید طبیعیه)
89 ـ فلذة الأکباد. حاصل رساله ابوعبدالله معصومی، بزرگ ترین شاگرد ابن سینا، در عشق، بازیادت ها و افادات شریفه
90 ـ فضائل القرآن
91 ـ فضل عراق
92 ـ فرق بین لمس و مس و آن چه متعلق به آن و متفرع بر آن است.
93 ـ قضا و قدر
94 ـ کتاب فی تحقیق الرؤیا و اصول علم التعبیر
95 ـ کتاب معرفة الاجسام و تناهیها
96 ـ المواهب فی لیلة الرغائب در بیان کلام فرفوریوس. این کتاب را یک شبه نوشته است.
97 ـ معرفت قبله
98 ـ المفصل در خبر عقل و توکل
99 ـ مواعد الاسحار
100 ـ مکیال العلوم
101 ـ مواعظ الحکماء
102 ـ معادن
103 ـ معرفت تقویم و احکام نجوم
104 ـ مناظرات و محاظرات
105 ـ الموائد السماویه
106 ـ مواریث
107 ـ معرفت لئالی
108 ـ مصابیح الظلام فی إرادة الکلام.(من آراء اهل الکلام)
109 ـ المعیار فی الاوزان الشرعیه.
110 ـ مختصر الدعوات و الزیارات
111 ـ معرفة الباری و مایتعلق به
112 ـ مبحث القدم و الحدوث
113 ـ معرفة النفس و تجردها
114 ـ کتاب مقالات بعض المشایخ
115 ـ مدّة العمر. در اوقات تحصیل، هر مسئله ی مشکل را که حل کرده، در آن ضبط کرده است.[17]
116 ـ النفس التألیفیة
117 ـ نامه ای از شیخ علی حزین لاهیجی در شرح بیتی از حکیم خاقانی
خواننده با مطالعه ی این آثار، خود را با دانشمندی متقن و با مورخ بلند پایه و بصیری مواجه می بیند که اقوال او مورد استناد مورخان بعدی بوده است و نهایت بی طرفی و انصاف را در تاریخ خود رعایت کرده و با این که در سال 1146 قمریی به قول آن نویسنده ی معروف «با این که حزین مثل آهوی گریزان از پلنگ، از ترس نادر آواره ی شهرها و بیانان ها بود و به هند رفت و از زندگی در هند در شکنجه بود و می گفت: بدایت ورود مرا به این کشور نهایت زندگانی تصور نمایید،[18]در نوشته های تاریخی خود آن جا که صحبت از نادر به میان آورده، حتی المقدور جانب انصاف را نگاه داشته، کارهای خوب او را نیز بر شمرده است. این، از شخصی مثل حزین که خود و پدرانش در دستگاه صفویه از احترام ویژه ای برخوردار بودند، بعید نیست؛ زیرا، علاوه بر دانش بسیار حزین، نسب او با شانزده واسطه[19] به عارف بزرگ قرن هفتم شیخ ابراهیم زاهد گیلانی[20] می رسد که مرشد ومقتدای شیخ صفی الدین اردبیلی پیر و پدر صفویه بوده است. نادرشاه کسی است که طومار حکومت صفویان را درهم پیچیده و حزین از دست نادرشاه به هندوستان پناهنده گشته و در کمال ناراحتی باقی عمر خود را دور از وطن در شهر غریبان سپری می کرده است. لذا طبیعی است که با نادر میانه ی خوبی نداشته و از پیشرفت های او راضی نبوده است و حتی در قیام های برضد او شرکت داشته، اما انصاف را نادیده نگرفته و به اثر گران بهای خود ارزش و اعتبار بیش تری بخشیده است.
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه