مبانی عقلانیت سیاسی در مردم سالاری دینی

مباني عقلانيت سياسي در مردم سالاري ديني

صالح اسكندری

اشاره: در قسمت اول این نوشتار ضمن طرح ضرورت‌های تئوریک و پراتیک باز تعریف «مبانی عقلانیت سیاسی در مردمسالاری دینی» نظر به این فرمایش امام صادق(ع) که «اِنَّما عَلَینا اَنْ نُلقِی اِلیکُمُ الاُصُولَ وَ عَلَیکُمْ اَنْ تُفَرِّعُوا» سرنخ بازیابی و تصریح مناشی عقلانی سازی سیاست در حکومت اسلامی را حدیث شریفی از ثامن الحجج(ع) معروف به «ویژگی‌های دهگانه عاقل» عنوان نمودیم. در این بخش دو ویژگی در این حدیث شریف را مورد امعان نظر قرار می‌دهیم.

p

‌‌1ـ از او امید خیر باشد‌

عقلانیت سیاسی شامل هر عمل و باور و گرایشی است که زمینه را برای بهبود کیفیت مادی و معنوی حیات سیاسی شهروندان و نخبگان ارگانیک و غیر ارگانیک فراهم می‌کند و بر یک استدلال مشروع و به حق مبتنی است. چنانچه فعل فعالان سیاسی، کنش کنشگران اصلی و مواضع جریانات و گروه‌های سیاسی با منافع مردم همسو و همگام باشد یکی از مولفه‌های عقلانیت سیاسی نخبگان را شامل می‌شود.

در فرهنگ سیاسی - اسلامی ایران همواره این سوال در افکار عمومی وجود داشته است که اساسا احزاب و گروه‌ها چه خیری برای مردم دارند؟ و چه دردی را از مشکلات مردم درمان می‌کنند؟

یکی از توصیه‌های تشکیلاتی شهید دکتر بهشتی به جریانات و گروه‌های سیاسی در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی این بود که « تشکیلات‌‌]‌‌ باید‌‌[‌‌ به درد مردم بخورد، نه این که یک باری باشد بر دوش این جامعه»‌.

دردمندی جریانات سیاسی و سودمندی آنها برای مردم به عنوان یکی از فاکتورهای عقلانیت سیاسی موجب مانایی آنها در صحنه قدرت و اعتماد فزاینده شهروندان بدان‌ها می‌گردد. در قرآن کریم آمده است:«فاما الزبد فیذهب جفاءً و امّا ما ینفع الناس فیمکث فی الارض» [... آن چه برای انسان‌ها سودمند است می‌ماند. (رعد: 17)]‌

اگر مردم امیدی به خیر یک جریان و یا رجل سیاسی نداشته باشند هیچگاه به وی مراجعه نخواهند کرد. یکی از توصیه‌های همیشگی مقام معظم رهبری در مقاطع انتخاباتی مختلف خطاب به مردم این بوده است که« فردی را انتخاب کنید که درد مردم را بفهمد.» فهم درد مردم و مسائل اصلی کشور مقدمه پیشرفت و کارآمدی در اداره مملکت است. در این پارادایم کارآمدی بر منهج عقلانیت سیاسی نخبگانی می‌چرخد که خیر آنها به شهروندان می‌رسد.‌

p

‌2ـ از بدی او در امان باشند‌

ذره بین افکار عمومی در قبال نخبگان سیاسی مصداق «من یعمل مثقال ذره شرا یره» است. اخیر یکی از رسانه‌های آمریکایی در خبری نوشت: « اوباما بیش از سایر روسای جمهور آمریکا دی اکسید کربن تولید می‌کند!» فارغ از طنز تلخ و تبسمی که در قفای این گزاره خبری وجود دارد اما نشان می‌دهد حافظه افکار عمومی در دنیای معاصر در قبال شر نخبگان هیچ وقت صفر نخواهد شد و کوچکترین بدی‌ها در نظر مردم عیان و بزرگ است. نوعا اعتقاد بر این است شاخص بندی حکمرانی خوب در تعاریف ویژه سازمان ملل متحد بر این مبنا استوار است که از غلظت بدی‌های حاکمیت در قبال مردم کاسته شود و «شر حکومت» از منظر حکومت به عنوان یگ «شر ضروری» به حداقل برسد. البته از منظر اسلام عزیز پرهیز از بدی به شهروندان به عنوان یکی از ویژگی‌های عقلانیت سیاسی معنایی ورا و فرای این تعریف دارد. چرا که حکومت اسلامی و نخبگان جامعه مسلمان رسالت افزایش کیفیت حیات معنوی و مادی مردم را به دوش دارند.

فتنه سال گذشته شر برخی از نخبگان سیاسی بود که به مردم رسید و کشور را در معرض آسیب‌ها و چشم طمع دشمنان قرار داد. آیا مردم مجددا به مسببان این شر و بدی رجوع خواهند کرد؟ آیا پیش خود نمی‌گویند این دار و دسته چقدر بی‌عقل بودند که اینگونه حیثیت نظام و مردم را به بازی گرفتند؟ آیا اردوکشی خیابانی و بلوا و دور زدن تمام طرق قانونی موجود آن هم در یک نظام کاملا مردمی با معیارهای عقلانیت سیاسی سازگار است؟قرآن کریم می‌فرماید: سرانجام کسانی که کردار بد مرتکب شدند، به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند.(روم :10) بدی به مردم چشم‌ها را می‌پوشاند و گوش‌ها را کر می‌کند و مانع از درک حقایق و آیات الهی می‌شود. چه بسیارند سیاست ورزانی که نشانه‌های الهی را می‌بینند اما بر نمی‌تابند. از امیر مومنان (ع) روایت شده است: شر الناس من یبتغی الغوائل للناس.( میزان الحکمه با ترجمه فارسی،ح 9206) بدترین مردم کسی است که بدخواه مردم باشد. در بعضی از روایات اشاره شده است: بدترین مردم کسی است که مردم از ترس او از وی کناره گیری کنند.( میزان الحکمه، ح 9193)‌بر این اساس پرهیز از بدی به مردم و در امان بودن شهروندان از شر نخبگان سیاسی یکی دیگر از ملاکهای عقلانیت سیاسی است که می‌توان با انسداد منافذ بدوی، مانع از رسوخ روحیات بد و فتنه انگیز گشت. در روایتی از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم:الغضب مفتاح کل شر. (میزان الحکمه، ح 9236) خشم، کلید همه بدی‌ها است. لجاجت وبحث و جدل زیاد، دروغ، بخل، ستم و نادانی، هم نشینی با فرو مایگان و ... دیگر منافذی است که در روایات مبدا بدی عنوان شده است. اقتضای عقلانیت سیاسی در مردمسالاری دینی پرهیز از خشم، لجاجت، دروغ و سایر خصایل نکوهیده‌ای است افسار نفس را از روح ملکوتی انسان می‌رباید و لگام به پلیدی‌ها و پلشتی‌ها می‌سپارد.