كلمات كليدي : تأمين مالي، قرضه، سود، كوپن قرضه، دارايي مالي، ابزار بدهي، ابزار مالي
نویسنده : ابراهيم محمدي قراسوئي
اوراق قرضه، اوراقی است که به‌موجب آن وام‌گیرنده (منتشرکننده اوراق) تعهد می‌کند اصل بدهی را در تاریخ سررسید مشخص (برخلاف سهام عادی و سهام ممتاز که سررسید معینی ندارند) بازپرداخت نماید و همچنین بهره تعیین‌شده را در فواصل معین پرداخت نماید.[1]
این اوراق حق مالکیت بر شرکت به‌وجود نمی‌آورد؛ بنابراین از سود سهام پرداختی (یا زیان احتمالی) سهمی نمی‌برند. خریدار قرضه می‌تواند آن‌را به دیگری بفروشد؛ در این صورت خریدار جدید، از شرکت صادرکننده قرضه طلبکار خواهد بود.[2]
هر شرکتی برای اینکه بتواند کالاها یا خدماتی را عرضه کند؛ نیازمند منابع مالی است تا دارایی‌های مورد نیاز را بخرد و هزینه عملیات را بپردازد. معمولا شرکتها از طریق فروش یا پذیره‌نویسی سهام، اوراق قرضه (در ایران اوراق مشارکت)، آورده سرمایه‌گزاران، وام‌های بلندمدت و کوتاه‌‌مدت و یا از محل سود انباشته منابع مالی مورد نیاز خود را تأمین می‌کنند. اصطلاحا به عمل تأمین منابع لازم برای تاسیس، راه‌اندازی و گردش عملیات شرکت در ادبیات علوم مالی به تأمین مالی تعبیر می‌شود.[3]
معمولا بانک مرکزی کشورها (برای اجرای سیاستهای پولی و کنترل وضعیت اقتصاد)، نهادهای دولتی، شهرداری‌ها و شرکت‌های سهامی عام، مبادرت به انتشار و تأمین مالی از طریق اوراق قرضه می‌کنند. در امریکا اوراق قرضه خزانه‌داری از ایمن‌ترین (از لحاظ پرداخت اصل و سود) اوراق بهاداری است که در بازار منتشر می‌شود. این اوراق، معمولا دارای سررسید 10 تا 30 ساله هستند، بهره آن به‌صورت شش ماهه پرداخت می‌شود و ارزش اسمی این اوراق (قیمت نوشته شده روی ورقه قرضه) بین هزار تا یک میلیون دلار متغیر است. اوراق قرضه نهادهای دولتی معمولا به‌منظور کمک به بخش‌های مشخص اقتصادی منتشر می‌شود. شهرداری‌ها (در امریکا) معمولا دو نوع اوراق قرضه منتشر می‌کنند؛ یکی اوراق قرضه عمومی و دیگری اوراق قرضه طرح‌های ویژه درآمدزا. سود متعلق به اوراق قرضه در اوراق قرضه عمومی از محل مالیات‌ها و در اوراق قرضه طرح‌های ویژه درآمدزا از محل درآمد طرح‌ها تأمین می‌شود. همان‌طور که گفته شد، شرکت‌های بزرگ نیز برای تأمین مالی عملیات خود اقدام به انتشار اوراق قرضه می‌کنند.[4]
در ایران نیز در اصلاح قسمتی از قانون تجارت (مصوب 24/12/1347) ورقه قرضه را ورقه قابل معامله‌ای می‌داند که معرف مبلغی وام با بهره‌ای معین است که تمامی آن یا اجزای آن در موعد یا مواعد معیّنی باید مسترد گردد (ماده 52). قانون مذکور انتشار قرضه را به شرکت‌های سهامی عام منحصر کرده است (ماده 51) و انتشار قرضه را به پرداخت شدن تمام سرمایه شرکت و گذشتن دو سال از تاریخ ثبت شرکت مشروط کرده است (ماده 55). همچنین متذکر می‌گردد که دارندگان اوراق قرضه یک شرکت در اداره امور شرکت (برخلاف سهام) هیچ‌گونه دخالتی نداشته و فقط بستانکار شرکت محسوب می‌شوند (ماده 53). دارنده اوراق قرضه می‌تواند اوراق قرضه خود را با شرایطی به سهام، تبدیل یا تعویض کند (بند 11ماده 58 همان قانون).[5]
قابل ذکر است که در ایران، به‌علت وجود سود از پیش تعیین‌شده در اوراق قرضه، این اوراق ربوی شناخته شده و با اصلاحاتی از اوراق مشارکت استفاده می‌شود.
ماهیت اوراق قرضه
صاحب‌نظران علوم مالی، دارایی‌ها (هر مایملک دارای ارزش مبادله) را به دو دسته تقسیم مکنند:
دارایی‌های مشهود؛ ارزش دارایی‌های مشهود (مانند زمین و ساختمان) به خصوصیات مادی آنها بستگی دارد؛
دارایی‌های نامشهود؛ ولی دارایی‌های نامشهود (مانند سهام و اوراق قرضه) نماینده حق قانونی دارنده این نوع دارایی نسبت به منفعتی در آینده هستند و معمولا به آنها اوراق بهادار یا ابزار مالی گفته می‌شود.
اگر حق یا ادعای صاحب دارایی مالی، مبلغی ثابت برحسب واحد پول باشد، به دارایی مالی مذکور، ابزار بدهی یا اوراق بدهی می‌گویند؛ اوراق قرضه، شاخص‌ترین نوع ابزار بدهی است. اما اگر حق یا ادعای دارنده دارایی مالی، مبلغی متغیّر (بسته به سود و زیان شرکت یا مؤسسه) باشد، جزء حق سهامداران یا اوراق سهام محسوب می‌شود.[6]
ویژگی‌های اوراق قرضه
1. وسیله اعطای اعتبار؛ قرضه در حکم وامی است که خریدار به مؤسسه صادرکننده آن اعطا می‌کند. دارنده اوراق قرضه، بستانکار شرکت صادرکننده آن محسوب شده و حق دریافت اصل و فرع این اوراق را دارد و از سایر حقوقی که در قرارداد صدور این اوراق ذکر شده، بهره‌مند می‌شود.
2.تاریخ سررسید معین؛ اصل اوراق قرضه و همچنین سود متعلق به آن (اصطلاحا فرع) باید در تاریخ معین، طبق قرارداد پرداخت شوند.
3.ارزش اسمی؛ معمولا ارزش اسمی اوراق قرضه بر روی آن درج می‌گردد و خریداران با همین قیمت، مبادرت به خرید اوراق قرضه می‌کنند؛ مگر در مورد اوراق قرضه با سود صفر که زیر قیمت اسمی فروخته می‌شود و در عوض، سودی هم به خریداران پرداخت نمی‌شود.
4.قرارداد؛ از آنجا که اوراق قرضه، معمولا یک بدهی بلندمدت است، طبیعی است خریداران نسبت به موقعیت شرکت و تغییرات احتمالی در وضعیت آن نگران باشند. لذا رابطه میان وام‌گیرنده و وام‌دهنده، در سندی که معمولا آن‌را قرارداد یا موافقت‌نامه می‌نامند، مشخص می‌شود. در قرارداد قرضه معمولا راجع به‌شکل ورقه قرضه، مقدار انتشار مجاز، توصیف کاملی از دارایی‌های وثیقه اوراق قرضه، حداقل و حداکثر نسبت‌های مالی، شروط بازخرید اوراق قرضه، مواد حمایتی از حقوق خریداران قرضه و محدودیت‌های تحمیل‌شده بر شرکت، نظیر محدودیت در تقسیم سود گنجانیده می‌شود.
5.حق رأی؛ به‌طور کلی دارندگان اوراق قرضه حق رأی در امور شرکت (برخلاف سهامداران) را ندارند و در نتیجه، کنترلی بر آن نخواهند داشت. بعضا ممکن است در قرارداد صدور قرضه برای صاحبان آن، حق تصویب یا عدم تصویب اقدامات خاصی در نظر گرفته شود. همچنین اگر شرکت از شرایط مقرر در قرارداد تخطّی کند، دارندگان اوراق قرضه تا حد زیادی حق اعمال کنترل بر عملیات شرکت را به‌دست می‌آورند.
6.اولویت هنگام ورشکستگی؛ زمانی‌که شرکت صادرکننده اوراق قرضه ورشکسته شود، دارندگان این اوراق نسبت به سهامداران شرکت از اولویت برخوردارند.
7.وثیقه؛ بعضی از اوراق قرضه دارای وثیقه هستند و دارایی‌های شرکت صادرکننده قرضه به‌عنوان تضمین بازپرداخت اصل و سود متعلق به صاحبان در گرو (معمولا یک مؤسسه امین) قرار می‌گیرد.
8.امین؛ امین واسطه‌ای جهت ایجاد تعادل در روابط صادرکننده و خریداران اوراق قرضه و همچنین صیانت از منافع خریداران است. معمولا امین، صدور اوراق قرضه را گواهی کرده و به خریداران از رعایت تشریفات قانونی انتشار قرضه اطمینان می‌دهد و بر رفتار شرکت صادرکننده نظارت کرده و همچنین در موارد قصور منتشرکننده و نقض قرارداد و عدم بازپرداخت اصل و فرع اوراق قرضه، اقدام متناسب را از طرف صاحبان قرضه به‌عمل می‌آورد.[7]
ریسک و بازده اوراق بهادار
در ادبیات مالی ریسک با عبارت میزان اختلاف بازده واقعی یک سرمایه‌گذاری و میزان بازده مورد انتظار آن معرفی شده است. ریسک می‌تواند ناشی از نوسان و پیش‌بینی ناپذیری نرخ بهره، تغییر وضع بازار و اقتصاد، تغییرات درصنعت هدف سرمایه‌گذاری، تورم، ساختار مالی شرکتها (ریسک مالی)، ریسک نقدینگی (صعوبت تبدیل به نقد شدن سرمایه‌گذاری)، تغییرات نرخ ارز و ریسک (ثبات سیاسی و اقتصادی در کشور هدف سرمایه‌گذاری) باشد[8]. اوراق قرضه دربین اوراق بهاداری مانند سهام عادی، سهام ممتاز، اوراق اختیار خرید و فروش سهام و پیمانهای آتی از کمترین ریسک برخوردار است و به‌صورت منطقی از حداقل بازدهی نیز برخوردار است.[9]
اوراق قرضه خزانه (بانک مرکزی کشورها) از ایمن‌ترین اوراق بهادار است و فاقد ریسک ورشکستگی است. در کشورهای پیشرفته دنیا، شرکت‌هایی هستند که میزان اعتبار مالی شرکتها و درجه مرغوبیت اوراق بهادار را تعیین می‌کنند که از جمله آنها به استاندارد پورز (Standard & Poors) و مودی (Moody) امریکا می‌توان اشاره کرد.[10]
انواع اوراق قرضه
1. اوراق قرضه بدون تضمین؛ این اوراق، فاقد تضمین برای بازپرداخت اصل و سود متعلق به اوراق قرضه هستند و تنها به پشتوانه اعتبار شرکت و اعتمادی که خریدار به شرکت دارد، اوراق قرضه شرکت یا نهاد به فروش می‌رود.
2.اوراق قرضه رهنی؛ در این نوع اوراق قرضه، شرکت منتشرکننده اوراق قرضه جهت تضمین بازپرداخت اصل و سود اوراق قرضه، اقلامی از دارایی‌های خود را در رهن یک مؤسسه امین قرار می‌دهد.
3.اوراق قرضه قابل تبدیل: این نوع قرضه، اوراقی است که مالک آن می‌تواند این اوراق را با سهام عادی یا هر نوع دیگری از اوراق بهادار براساس شرایطی که منتشرکننده اوراق، تعیین می‌کند، مبادله کند.
4.اوراق قرضه با سود شناور: در این قرضه، نرخ بهره ثابت نیست و در فاصله‌های زمانی مشخص و مساوی و بر طبق یک نرخ پایه از قبل مشخص شده، تعیین می‌شود.[11]
سود اوراق قرضه
مبلغ سود سالانه که طی دوره نگهداری اوراق قرضه به صاحب آن تعلق می‌گیرد، کوپن قرضه نامیده می‌شود. مبلغ سود سالانه اوراق قرضه با نرخ ثابت و از پیش تعیین‌شده، از حاصل ضرب نرخ بهره در مبلغ اسمی قرضه به‌دست می‌آید.اگر سود در دوره‌های کمتر از یک سال (مثلا شش‌ماهه، سه‌ماهه یا ماهانه) پرداخت شود، مبلغ سود سالانه به‌تناسب بین این مقاطع تقسیم می‌شود. در اوراق قرضه با نرخ شناور نیز مبلغ سود از حاصل‌ضرب مبلغ اسمی در نرخ شناور به‌دست می‌آید. در اوراق قرضه با کوپن صفر (بدون سود) در سررسیدهای مشخص سود پرداخت نمی‌شود؛ ولی قرضه با قیمت کمتر از قیمت اسمی منتشر و خریداری می‌شود. تفاوت ارزش اسمی در سررسید و قیمت خرید، سود این‌گونه اوراق محسوب می‌شود.[12]