مسجدالاقصی (بیت المقدس)

چکیده

تاریخ و گذاره های تاریخی در بسیاری از منازعات، خود به عنوان داوری منصف می‌تواند عمل کند؛ اما اگر بدون مطالعه کافی و استناد به منابع و اسناد روشن و یا بدون تخصص لازم و یا بدون توجه به مطالب محکم تاریخی – به دلیل عناد و یا ... – پای گذاره های تاریخی به وسط کشیده شود و ادعاهای گزافی بدون هیچ دلیل محکمی مطرح شود، آن گاه همین تاریخ رهزن خواهد بود.

این نوشتار نقد مقاله‌ای است با عنوان «مسجد الاقصی» که پیشینه تاریخی این مکان مقدس را انکار کرده است.

ما در این نوشتار سعی کرده‌ایم تا در محورهای ذیل به شبهات مقاله مذکور پاسخ دهیم: الف) معنی مسجد الاقصی (بیت المقدس)؛ ب) تاریخ ساخت بیت المقدس یا مسجد الاقصی در اورشلیم؛ ج) فتح بیت المقدس یا مسجد الاقصی؛ د) تخریب و بازسازی مسجد الاقصی یا بیت المقدس؛ هـ) نماز به دو قبله.

مقدمه

گاه تاریخ در دست عده‌ای ملعبه و بازی می‌شود و با تغییر و تحریف گزاره‌های تاریخ و یا جا انداختن عبارتی از آن و یا بیان غیرواقعی و جعلی و بدون مدرک و سند قصد مشوّش کردن اذهان عمومی را دارند.

در گوشه و کنار این رهگذر تاریخی به عباراتی همچون مسجدالاقصی و یا بیت المقدس برمی‌خوریم که ناخودآگاه ذهن را بسوی سفر عظیم و معنوی معراج پیامبر اکرم(ص) هدایت می‌کند، ولی همان عده اندک شبهه افکن با جعل و تحریف منابع تاریخی قصد غیر واقعی نشان دادن این سفر معنوی و الهی را دارند، و در ادعای غیر عالمانه خود می‌گویند: مسجدالاقصی در اورشلیم چندین سال پس از رحلت پیامبر(ص) ساخته شده است، و در حقیقت "عبدالملک بن مروان" 72 سال پس از هجرت اولین کسی بود که دستور ساخت گنبد و بارگاه در آن محل داد؛ سپس نتیجه گرفته‌اند که آیه «سبحان الذی اسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام الی المسجد الاقصا الذی بارکنا حوله»[1] جعلی و غیر وحی است و سال‌ها پس از رحلت نبی اکرم(ص) به قرآن اضافه شده است، چرا که در زمان نزول این آیه شریفه اصلاً مسجد الاقصایی نبوده است.

الف) معنی مسجد الاقصی (بیت المقدس)

دهخدا در فرهنگ لغت خود می‌گوید: مسجد الاقصی اسم بیت المقدس است که مسجدی است در شام، و جامعی است در قدس در کنار جامع عمر.[2] و در امتاع الاسماع آمده است که مسجد الاقصی همان مسجد بیت المقدس است و نامیده شده است به مسجد الاقصی به دلیل بعد و دوری مسافت آن با مسجد الحرام و عده‌ای نیز گفته‌اند که به آن مسجد الاقصی گفته‌اند به چند دلیل:

1- دور بودن آن از عرب؛

2- دور بودن آن از مکه؛

3- دور بودن آن از نبی اکرم (ص)؛[3]

همچنین ایلیاء نام قدیمی بیت المقدس بوده است.[4] از اینجا روشن می‌شود که مسجد الاقصی و بیت المقدس نام یک مکان است نه دو مکان متفاوت و جدای از یکدیگر.

ب) تاریخ ساخت مسجد الاقصی «بیت المقدس» در اورشلیم

مسجد الاقصی یا بیت المقدس دومین مسجدی است که حضرت ابراهیم خلیل(ع) بنای آن را نهاد. چنانچه اباذر از نبی اکرم(ص) نقل می‌کند که به رسول خدا(ص) عرض کردم،‌کدام مسجد در ابتدای امر ساخته شد؟ رسول خدا(ص) فرمودند: مسجد الحرام.

پرسیدم سپس کدام مسجد؟ فرمودند: مسجد الاقصی،‌گفتم با چه فاصله زمانی؟ حضرت عرضه داشتند: با فاصله 40 سال.[5]

"مقریزی" می‌گوید: این از مواردی است که اهل کتاب در ذکر آن کوتاهی کرده‌اند، و این خبر از مواردی است که خدای تبارک و تعالی آن را اختصاص به نبی خود داده است. و در تورات شواهدی بر این مدعا می‌باشد؛ چنانکه در سِفر تکوین در الصحاح دوازدهم آمده است: زمانی که حضرت ابراهیم(ع) داخل زمین کنعان شد خیمه خود را در کوه شرقی بیت ایل و غربی بلاد عای نصب کردند.[6] از این گزارش معلوم می‌شود که بنای اصلی مسجد الاقصی را حضرت ابراهیم خلیل(ع) نهادند، و به مرور زمان به دست ویرانی نهاد تا اینکه در دوره‌های بعد به دست انبیاء بازسازی شد. چنانچه آمده است که،‌بنای مسجد بیت المقدس را داوود(ع) نهاد و قبل از تمام شدن آن از دنیا رفت و سلیمان ساخت آن را به پایان رسانید.[7] و در خبری دیگر آمده است که سلیمان نبی در سال چهارم پادشاهی خود بنای بیت المقدس را که به مسجد الاقصی مشهور است، آغاز کرد. این بنا را کوه اموریان در خرمنگاه ارانی بوسی بر پا کرد، که درازای آن شصت ذراع و پهنایش بیست ذراع و بلندی‌اش سی ذراع بود و در مدت 7 سال به پایان رسید.[8] در الطبقات الکبری آمده است که:‌ یزید بن هارون از ابو امیه بن یعلی، از سالم پدر نضر نقل می‌کند که می‌گفته است چون در دوران عمر، شمار مسلمانان بسیار و مسجد برایشان تنگ شد، عمر خانه‌های اطراف مسجد جز خانه عباس و حجره‌های همسران پیامبر(ص) را خرید. آنگاه به نزد عباس آمد و درخواست خرید خانه وی را کرد ولی عباس نپذیرفت و عمر وی را به سه امر مخیر کرد. نخست خانه را به هر قیمتی می‌خواهد بفروشد و بهای آن را از بیت المال بگیرد؛ دوم: زمینی از هر جای مدینه می‌خواهد به او بدهد و به هزینه بیت المال آن را برایش بسازد؛ و سوم: خانه‌اش را در راه خدا به مسلمانان ببخشد که آن را ضمیمه مسجد کند، عباس نپذیرفت. عمر به عباس گفت: در این مورد هر کس را می‌خواهی حکم قرار بده، ‌عباس گفت ابی ابن کعب. هر دو پیش وی رفتند و داستان را برای او گفتند. پس ابی برای ایشان داستانی که از رسول خدا(ص) شنیده بود نقل کرد. وی گفت: «خداوند به داوود وحی فرمود برای من خانه‌ای بساز که در آن مرا یاد کنید. داود نقشه و محل بیت المقدس را تعیین کرد. و از قضا خانه مردی از بنی‌اسرائیل در محدوده آن قرار گرفت. داود از آن مرد خواست که خانه را به او بفروشد، ولی آن مرد نپذیرفت. داود با خود گفت خانه را با زور از او خواهم گرفت. خداوند وحی ‌فرمود: که ای داود دستور دادم برای من خانه‌ای بسازی که در آن یاد من کنی. اکنون اراده کردی در خانه من زمین غصبی وارد کنی، و عقوبت تو این است که موفق به ساختن آن نمی‌شوی. داود عرضه داشت فرزندان من موفق می‌شوند؟ حق تعالی فرمود: آری یکی از پسرانت موفق می‌شود» در این هنگام عمر عصبانی شد و یقیه اُبی بن کعب را گرفت و او را به مسجد و در میان عده‌ای از اصحاب پیامبر(ص) که ابوذر نیز در میان ایشان بود آورد. و جریان ساخت مسجد بیت المقدس و داوود را پرسید. ابوذر گفت من آن را از پیامبر(ص) شنیدم و دو تن دیگر نیز گفتند شنیده‌ایم.[9] شواهد دیگری در مورد تاریخ ساخت مسجد الاقصی «بیت المقدس» از مقدسی در قرن چهارم است،‌ وی می‌نویسد: مسجد الاقصاء در گوشه خاوری شهر رو به قبله است. بناهایش از داود(ع) با سنگ‌هایی است به درازای ده ذراع یا کمتر که بسیار نقاشی و منبت کاری شده است.[10] و در جای دیگر می‌نویسد: گویند در تورات آمده است که بیت المقدس طشتی از زر است که پر از عقرب است.[11] ابن کثیر می‌گوید: محمد بن اسحاق و غیر او نیز گفته‌اند: مادر مریم(ع) نذر کرد که اگر خداوند فرزند پسری به او دهد وی را در خدمت بیت المقدس قرار دهد، و در آن زمان رسم بوده است که مردم نذر می‌کردند یکی از فرزندانشان را در خدمت بیت المقدس قرار دهند.[12]

ج) فتح بیت المقدس در اورشلیم

همانطور که در تاریخ آمده است فتح بیت المقدس در سال 16 هجری با صلح انجام شد و عمر در هنگام ورود به شام شاهد فتح آنجا بود.[13]

د) تخریب و بازسازی مسجد الاقصی (بیت المقدس) در ادوار مختلف

در تاریخ آمده است که مسجدی را که سلیمان نبی بنا کرد پا برجا مانده تا آنکه "بخت النصر" به آنجا حمله کرد و بیت المقدس را ویران کرد و هر چه طلا و نقره و جواهر در آن بود برداشت و به عراق برد.[14] و نیز در سال 585 میلادی نیز دوباره تخریب و سپس بازسازی شد.[15] و در دوره اسلامی در زمان عباسیان نیز بیت المقدس بر اثر زلزله بخش سرپوشیده آن ویران شد و جز اطراف محراب چیزی باقی نماند.[16] و بازسازی مسجد الاقصی(بیت المقدس) در دورانهای مختلف انجام شد از جمله در زمان عبدالملک بن مروان روی بناهای باقی مانده از بیت المقدس «مسجد الاقصی» با سنگ‌های کوچک و زیبا بنا ساخته شد. و بالا خانه‌ها برایش درست کردند تا آنکه بهتر از جامع[17] دمشق شد.

و در زمان عباسیان نیز پس از وقوع زلزله و خراب شدن این مکان شریف به خلیفه وقت گزارش دادند که بیت المال محلی توانایی بازسازی آن را به گونه‌ نخست ندارد. وی به فرمانروایان کشور نوشت تا هر یک گوشه‌ای را بر عهده بگیرند. ایشان نیز آن را استوارتر از پیش ساختند و آن بخش «پیرامون محراب» همچون خالی شگفت انگیز تا مرز ستون‌های رخام[18] بر جا ماند. پس هر چه ستون است تازه است. و در قسمت شمالی رواقی است روی ستون‌های رخام که آنها را عبدالله بن طاهر ساخته است.[19] در سال 583 ق. صلاح الدین ایوبی نیز دوباره آن را تجدید بنا و مرمت کرد. و قسمت دیگر آن از قبیل دروازه و غیره در قرن 9 هجری ساخته شده است. و نکته‌ای که می‌‌توان گفت کلید حل معمای شبهه افکنان است آن است که در گزارش آمده است: عبدالملک مروان دو مسجد بنام‌های اقصی و صخره را درست کرد، بنابراین اطلاق نام مسجد اقصی به مسجدی که امروزه مشهور است اصطلاح جدید و تازه‌ای است ولی کلیه مورخین که از مسجد اقصی نام می‌برند، مقصودشان تمام قسمتی است که حصارها و برج و باروها بر مبنای آن استوار است و در آن باب‌هایی قرار دارد و این همان مکانی است که هنگام اسراء و معراج پیامبر(ص) معروف و مشهور بوده است.[20]

هـ) نماز به سوی دو قبله

از جمله موارد تاریخی که دلالت به شهرت بیت المقدس «مسجد الاقصی» در زمان نبی اکرم(ص) دارد. نماز خواندن پیامبر اکرم(ص) بسوی دو قبله است، و شاهدانی که در این باب شهادت داده‌اند که قسمتی از نماز را به سوی بیت المقدس خواندند و قسمتی را به سوی خانه کعبه. چنانچه از "تُویله بنت اسلم بن عمیره" نقل شده است که گفت: دو سجده را در مسجد بنی حارثه به سوی بیت المقدس خواندیم، پس "عباده بن بشر" آمد و خبر داد که قبله به سوی مسجد الحرام تغییر کرده است و پیامبر(ص) قسمتی از نماز را به سوی بیت المقدس و قسمتی را به سوی مسجدالحرام خوانده‌اند. پس همه چرخیدند به طوری که مردان جای زنان و زنان جای مردان قرار گرفتند.[21]

از نقل‌های تاریخی و مطالب گذشته معلوم شد که:
1. مسجد بیت المقدس همان مسجد الاقصی می‌باشد.
2. این مسجد در زمان حیات نبی اکرم(ص) معروف بوده است.
3. مسجد الاقصی بعد از رحلت رسول خدا(ص) فتح و بازسازی شد و سازندگان اصلی آن در حقیقت حضرت ابراهیم(ع) و سپس داوود(ع) و در نهایت سلیمان نبی(ع) بوده‌اند.

1) لغتنامه دهخدا.
2) مقریزی؛ امتاع الاسماع، تحقیق: محمد عبدالحمید النمیسی، دارالکتاب العلمیه، بیروت، الطبع الاولی، 1420 ق.
3) مهدوی دامغانی، محمود؛ ترجمه اخبار الطوال دینوری، ‌نشر نی، تهران،چ چهارم، 1371 ش.
4) احمد بن داود الدینوری، ‌ابوحنیفه؛ الاخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، منشورات الرضی، قم، 1368 ش.
5) ابن العبری؛ ترجمه مختصر الدول، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چ اول، 1377 ش.
6) محمد بن سعد کاتب واقدی؛ ترجمه الطبقات الکبری، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، انتشارات فرهنگ و اندیشه، تهران، 1374ق.
7) مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد؛ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه: علینقی منزوی، شرکت مولفان و مترجمان ایران، تهران،چ اول، 1361 ش؛
8) ابن کثیر الدمشقی، ‌ابوالفداء اسماعیل بن عمر؛ البدایه و النهایه، دارالفکر، بیروت، 1407 ق.
9) ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر؛ الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، دارالجیل، بیروت، الطبع الاولی، 1412 ق .
10- عزالدین بن الاثیر، ابوالحسن علی بن محمد الجزری؛ اسدالغابه فی معرفه الصحابه، دارالکفر، بیروت، 1409ق.

[1] . سوره اسراء، آیه1.
[2] . لغت نامه دهخدا، واژه مسجد الاقصی.
[3] . و الاقصی: ای الابعد، والمراد بعده عن مکه، بقرینه جعله نهایه الاسراء من المسجد الحرام، و هو وصف کاشف اقتضاه هنا زیاده التنبیه علی معجزه هذا الاسراء‌ و کونه خارقا للعاده لکونه قطع مسافه طویله فی بعض لیله، و بهذا الوصف الوارد فی القران صار مجموع الوصف و الموصوف علما بالغلبه علی مسجد بیت المقدس کما کان المسجد الحرام علما بالغلبه علی مسجد مکه. و هذا الوصف بصیغه التفضیل باعتبار اصل وضعها معجزه خفیه من معجزات القرآن، ایماء الی انه سیکون بین المسجدین مسجد عظیم، هو مسجد طیبه، الذی هو قصی عن المسجد الحرام، فیکون مسجد بیت المقدس اقصی منه حینئذ (امتاع الاسماع مقریزی، ج 8 ص 196).
[4] . اخبار الطوال، دینوری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص 46.
[5] . پیشین مقریزی، ج 8، ص 197.
[6] . همان؛ بیت ایل شهری است با فاصله 11 میل از اورشلیم بسوی شمال و آن بلدی است که اسمش در نزد فلسطینیان «لوزا» می‌باشد. و یعقوب آن را بیت ایل نامید. و بلاد عای شهری است عبرانی که به آن الطیبه می‌گویند (همان، ج 8، ص 197).
[7] . پیشین، دینوری، ص 21.
[8] . تاریخ مختصر الدول، ابن العبری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ص 40.
[9] . الطبقات الکبری، محمد بن سعد، ترجمه ج 4، ص 17.
[10] . احسن التقاسیم، مقدسی، ترجمه ج 1، ص 236.
[11] . همان، ص 235.
[12] . البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج 2، ص 56.
[13] . الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج 3؛ ص 1417.
[14] . پیشین، دینوری، ص 21.
[15] . فرهنگ لغتنامه دهخدا، ذیل کلمه مسجد الاقصی.
[16] . احسن التقاسیم، مقدسی، ترجمه ج 1، ص 236.
[17] . جامع دمشق: مسجد معروف دمشق که ولید بن عبدالملک بن مروان آن را بنا کرد.
[18] . رخام: سنگی است سفید و نرم «سنگ مرمر»
[19] . پیشین، مقدسی، ترجمه ج 1 ص 236.
[20] . لغتنامه دهخدا، ذیل کلمه مسجد الاقصی، به نقل از کتاب بیت المقدس در اسلام تألیف معین احمد محمود ترجمه علی منتظمی.
[21] . اسدالغابه، عزالدین بن الاثیر. ابوالحسن علی بن محمد الجزری ج 3، ص 45؛ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج 3، ص 1417.