نویسنده: سجاد صاحبان زند
گفتگو با استاد سید محمد کاظم موسوی بجنوردی
اشاره: به همت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی همایش بزرگداشت مولانا (کنفرانس جهانی از قونیه تا بلخ) با حضور پنج کشور خارجی برگزار شد؛ همایشی که در آن ابعاد گسترده کار این شاعر بزرگ ایرانی بررسی شد. خوشبختانه چند سالی است که این مرکز علمی همایشهایی برگزار می‌کند که با استقبال محققان روبرو می‌شود. اقبال دانشمندان و دانش‌پژوهان ایرانی و غیرایرانی و نیز محققان اسلام شناس به این دایره‌المعارف و دیگر فعالیتهای علمی‌اش، نشان دهنده نقش و تأثیر آن است. این دانشنامه به دو زبان فارسی و عربی منتشر می‌شود و ترجمه انگلیسی آن هم در دست تدوین است. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی علاوه بر تدوین دایرهالمعارفهای عمومی و تخصصی مربوط به ایران و اسلام، به تحقیق و تالیف آثار بزرگ مستقل مانند تاریخ اسلام و تاریخ ایران نیز اشتغال دارد که در متن زیر از زبان استاد موسوی بجنوردی رئیس دایره‌المعارف بزرگ اسلامی می‌شنویم. این گفتگو با تغییراتی چند، از نشریه کتاب هفته برگرفته شده است.
برنامه‌ای که امسال برگزار می‌شود چگونه شکل گرفته است، اهدافش چه بوده و چه چشم‌اندازی را در نظر دارد؟
کار مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برگزاری همایش‌های علمی نیست. برگزاری این همایش‌ها بخشی از کار است و ما در نظر داریم که حاصل کار را به صورت کتاب منتشر کنیم. البته باید اضافه کنم که بخش عمده کار این مرکز نوشتن دایرهالمعارفهای اسلامی عمومی و تخصصی و گاه کتابهای سطح بالای دانشگاهی است؛ مانند «تاریخ جامع ایران» که تقریبا به پایان رسیده و در حال طی کردن مراحل چاپ و حدود چهارده جلد است. نمونه دیگر، «جغرافیای جامع ایران» است که در چهار جلد نوشته شده و تقریبا به پایان رسیده است. دایرهالمعارفهای دیگری هم در دست داریم؛ مانند «دانشنامه ایران» که یک دایره‌المعارف عمومی در سی جلد است یا «دانشنامه خلیج فارس» در هشت جلد، «دانشنامه بزرگ تهران» در شش جلد، «دانشنامه فرهنگ عامه ایران» در 10 جلد که بسیار اهمیت دارد؛ چون دانشنامه فولکلور ایران است که در واقع جوهر فرهنگی ملت را نشان می‌دهد.
درکنار انتشار این کتابها، پژوهش‌هایی هم برگزار می‌کنید و همایش سال گذشته درباره کوروش هم در این راستا بود ...
بله، ما پروژه‌های زیادی در دست انجام داریم و از جمله کارهایی که ما سالی یک بار انجام می‌دهیم، برگزار کردن یک همایش مهم است. نخستین همایشی که برگزار کردیم، همایش خلیج فارس بود. همایشی دوم درباره کوروش هخامنشی (ذوالقرنین) بود که بسیار مورد استقبال قرار گرفت. 26 و 27 آذرماه هم همایش بین‌المللی مولانا را داشتیم.
ما برای انتخاب در شورای عالی علمی، اولویت‌ها را درنظر می‌گیریم؛ مثلا انتخاب موضوع خلیج فارس با کارشناسی همراه بود. این موضوع برای ما وجهه ملی داشت؛ یعنی ما ایرانیان از نظر ملی بسیار آزرده بودیم. برایمان بسیار ناراحت کننده بود که حقوق ما را به طور علنی در مورد خلیج‌فارس پایمال می‌کنند. خلیج‌فارس در ایران پهناور گذشته مانند حوضچه‌ای در داخل خاک کشور بود و به همین دلیل بخشی از فرهنگ و تمدن ایرانی در اطراف این حوضچه شکل گرفت و برای ما یک خاطره شیرین تاریخی است. بعد رسیدیم به کوروش که بنیانگذار فرهنگ ملی ماست. پایه‌گذاری فرهنگ ایران در واقع با کوروش و به نام او شروع شده و چون ایرانیان موحد بودند، اسلام را با جان و دل پذیرفتند و اسلام بسط طبیعی فرهنگی ایرانی بوده و به همین دلیل است که ایرانیان در استحکام و شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی نقش برتر و برجسته‌ای داشتند. اگر ایرانیان را از تمدن اسلامی کنار بزنیم، چیز اندکی باقی می‌ماند. تمام فرهنگ عظیمی که به ویژه در چهار قرن اولیه سپس تا قرن شش وجود دارد، نقش ایرانی‌ها را بسیار برجسته نشان می‌دهد.
با توجه به اینکه «ذوالقرنین» مورد خطاب خداوند قرار گرفته و ما مستندات بسیار قوی داشته‌ایم که او همان کوروش است و در تورات نیز بارها نام کوروش با قداست برده شده و همان علمای یهود بودند که از پیغمبر اکرم(ص) پرسیدند: «ذوالقرنین کیست؟» و این آیه‌ها دقیقا منطبق با کوروش است؛ زیرا تمام شواهد و قرائن نشان می‌داد که ذوالقرنین مورد نظر در قرآن کریم، کوروش است و اگر این واقعا قابل اثبات باشد، پل مستحکمی است بین فرهنگ اسلامی و فرهنگ ملی ما و باعث استحکام وحدت ملی ما و استحکام نظام جمهوری اسلامی می‌شود؛ زیرا کسانی را که نسبت به فرهنگ ملی بی‌توجه یا کم لطف هستند یا کسانی که به فرهنگ ملی توجه دارند ولی به فرهنگ اسلامی کم لطفی می‌کنند، با هم آشتی می‌دهد و به هم نزدیک می‌کند؛ بنابراین هدفی که در «همایش کوروش و ذوالقرنین» داشتیم، اهداف ملی را تعقیب می‌کرد.
فکر می‌کنم همایش مولانا نیز در همین راستا باشد؛ چون او هم به گونه‌ای پیوند دهنده فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی است...
بله، این مطلب را هم می‌توانیم با ادبیات دیگری عنوان کنیم. مولانا تاثیر زیادی بر فرهنگ و تاریخ اندیشه ایرانیان دارد؛ به ویژه که دروجوه مختلف فرهنگی تاثیرگذار بوده است. مولانا شکل دهنده بینش عرفانی ماست و در بینش ما ایرانیان وحتی در کل منطقه تأثیر داشته و فراتر از مرزهای ملی بوده است و امروز مثنوی معنوی به انگلیسی ترجمه شده و صدها هزار نسخه از آن بین مردم پخش شده و مورد استقبال مسیحیان قرار گرفته و حتی می‌شود گفت در اندیشه عرفانی بشر تاثیرگذار بوده است. بخش عظیمی از فولکلور ما متأثر از اوست.
ما در زمانی زندگی می‌کنیم که به نحوی گریز از ایمان وجود دارد؛ یعنی جهان در هم تنیده شده و فرهنگ‌های مختلف و بینش‌های متفاوتی از طریق وسایل جمعی (مانند اینترنت، تلفن و ماهواره) و با شیوه‌های گوناگون و رفت و آمدهای زیاد با هم در ارتباط هستند.
پیش از این، همه امکان سفرهای امروزی را نداشتند؛ اما امروز همه جام جهان نمایی دارند و همه چیز را می‌بینند و می‌دانند. این یک جنبه بسیار مثبت دارد وآن اینکه سطح دانایی را بالا می‌برد و باعث می‌شود تعامل مردم بسیار گسترده شود؛ زیرا دانایی زاییدة تعامل است.
اگر تعامل نباشد و کسی فقط درس بخواند، دانایی‌اش بالا نمی‌رود. یک بقال ممکن است تحصیلات دانشگاهی نداشته باشد؛ ولی به دلیل تعاملی که با مردم دارد، دارای معرفت و دانایی است.
اما بخش مهمی از این اطلاعات به واسطه کتاب حاصل می‌شود...
همه کسانی که با اطراف خود تعامل زیاد دارند، معرفت پیدا می‌کنند و اطلاعات کسب می‌کنند؛ چون در بحث‌ها تعامل وجود دارد و مرتب اطلاعات می‌دهیم و اطلاعات می‌گیریم. بخش مهمی از تبادل اطلاعات در آثار مکتوب منتشر می‌شود. این اطلاعات در ذهن پردازش می‌شود و سطح دانایی را بالا می‌برد. در چنین دنیایی که تقریبا همه چیز را همه می‌دانند، آفاتی هم وجود دارد و آن گریز از ایمان است؛ یعنی همیشه جوانان ما در خطر از دست دادن ایمان هستند. از وسایل بسیار موثر در حفظ ایمان یا حتی بازگشت به ایمان، اشعار مولوی است. مولانا با ظرافت بسیار زیبایی عالی‌ترین مفاهیم را بیان می‌کند که هر جوانی را مجذوب می‌کند و به آنها ایمان می‌بخشد. از این زاویه که نگاه کنیم، توجه جدید به مثنوی فواید زیادی دارد.
جنبه‌های دیگری هم هست. اشعار مولوی در ساختار ارزشی ما مؤثر است. بخشی از ساختار ارزشی ما درباره مفاهیم مثنوی معنوی و کلیات شمس تبریزی به وجود آمده است و نمی‌توان از این حقیقت غافل بود و بیان نکرد. این ساختار ارزشی تا حدود زیادی کارهای ما را تنظیم می‌کند. پس در رفتار ما مؤثر است. ما ایرانیان مفتخر هستیم که مولوی ایرانی و اشعارش به زبان شیرین فارسی است؛ بنابراین خود را بیش از دیگران صاحب این فرهنگ و مفاهیم می‌دانیم. چنین میراث عظیمی در دست ماست و باید از آن بهره بگیریم. به همین دلیل است که معتقدیم هر چند درباره مولانا تا به حال بسیار تحقیق شده است، باز هم کتابها و مقالات زیادی باید نوشت. آنقدر دامنه مفاهیمی که مولانا در دنیا عرضه کرده گسترده و عمیق است که جا دارد در این زمینه بحث و گفتگو کرد و نکات تاریک را روشن ساخت و جنبه‌های دیگری را شناخت و از این طریق فرهنگ خداشناسی را غنی‌تر و بارور کرد.
برگزاری این همایش‌ها چقدر به تولید کتابهای مرجع کمک می‌کند؟
ما به این موضوع توجه دقیقی داریم و به همین دلیل کوشش کردیم که از عالی‌ترین متخصصان مولوی شناس دعوت کنیم تا مقالاتشان را بدهند. تمام این مقاله‌ها چاپ خواهد شد و مسلم است که بر میراث مولوی شناسی افزوده خواهد شد وهدف ما دقیقاً همین است که بتوانیم مطالب جدیدی تهیه کنیم و چون این کار خیلی تخصصی است، از افراد برجسته دعوت کردیم. در سطح بین‌المللی هم از آمریکا، انگلستان، قزاقستان، تاجیکستان و ترکیه دعوت کردیم.
ویدئو کنفرانسی هم با کشور فرانسه داشتیم. آقای دکتر سید حسین نصر هم از آمریکا به صورت ویدئو کنفرانس صحبت کردند؛ یعنی همه کسانی که دهها سال درباره مولوی کار کردهاند، در این همایش حضور فعال داشتند.خود این امر فی نفسه کار بزرگی است و محصول علمی‌اش مقالاتی است که مطرح می‌شود و سپس به صورت کتاب چاپ می‌شود و در اختیار همه پژوهشگران دنیا قرار می‌گیرد.
آیا این کتابها به زبانهای دیگر هم ترجمه خواهد شد؟
ما به زبان دیگر ترجمه نمی‌کنیم؛ اما امکان اینکه به زبانهای دیگر ترجمه شود وجود دارد. به هر صورت وقتی همایشی در سطح بین‌المللی برگزار می‌شود، بازتاب‌های آن باید همین هدف را دنبال کند و انتشار کتاب به زبانهای دیگر در همین مسیر است. چنین اقدامی را در دست انجام داریم و از مترجم نیز حمایت خواهیم کرد.
چقدر از این مقالات از پیش تعیین شده است؟ آیا انتخاب این افراد براساس نوآوری مقالات بوده است؟
افراد متخصص را بعد از رایزنی‌های زیاد انتخاب کردیم و فهرستی از متخصصان تهیه کردیم و در یک شورای علمی بررسی و انتخاب شدند. دبیر علمی همایش، دکتر دادبه و دبیر افتخاری آن دکتر محمدعلی موحد هستند که در شورای علمی حضور فعال دارند. دیگران هم هستند که با آنها مشورت می‌شود. افرادی انتخاب شده‌اند که خودشان موضوع را بر می‌گزینند؛ زیرا هر محقق از بعدخاصی درباره مولانا تخصص پیدا کرده است. بنابراین هر کس درحوزه تخصص خودش صحبت می‌کند. به طور کلی برگزاری این همایشی در همین راستاست. همه تلاش ما این است که در حوزه مولانا دست به نوآوری بزنیم. امیدواریم توفیق این مهم را داشته باشیم و آغاز کننده مسیری نو در پژوهش‌ها باشیم.
همه کسانی که انتخاب شده‌اند، آثاری درباره مولانا دارند و کار پژوهشی کردهاند و از آثار پژوهشی آنها پی می‌بریم که چقدر تخصص دارند و به کار همایش می‌آیند یا نه. هیأت علمی به همین خاطر انتخاب می‌شوند؛ زیرا کسانی هستند که با موضوع آشنایی دارند و خودشان مولوی شناسند و افراد و متخصصان را در سراسر دنیا کم وبیش می‌شناسند. این افراد مورد شور قرار می‌گیرند و مرکز دایره‌المعارف تلاش دارد که یک کار علمی محض انجام دهد و به هیچ وجه دنبال تبلیغات نیست.
به همین دلیل نیز هر سال فقط یک همایش مهم برگزار می‌کند و تابه حال مقالاتی که در این همایش عرضه شده بسیار خوب و بکر بوده و به صورت کتاب چاپ شده است.
آیا در این کتاب مقالات به صورت کامل منتشر می‌شوند یا منتخبی از هر مقاله چاپ می‌شود؟
مقالات به صورت کامل چاپ می‌شوند. ممکن است سخنران نتواند تمام مقاله‌اش را بخواند؛ چون وقت اجازه نمی‌دهد و سخنران‌ها بسیار زیادند و ناگزیر می‌شوند چکیده‌ای از آن را بیان کنند؛ ولی ما همه مقاله را بدون کم وکاست چاپ می‌کنیم وامیدواریم کتاب خوب و مفصلی از آب دربیاید. نکته مهمی که در نظر ماست، توجه به عمیق بودن مقالات است و این مهم شاید درمقالات کوتاه فرصت انعکاس نداشته باشد.
از نهادی مانند مرکز دایره‌المعارف انتظار می‌رود که کار روی آثار مولانا ادامه پیدا کند. شما فکر می‌کنید بعد از این همایش کار درباره مولانا چگونه پیش می‌رود؟
ما مقالات زیادی درباره عرفان مولانا می‌نویسیم و دو بخش داریم به عنوان بخش عرفان و ادیان که یک بخش برای دایره‌المعارف بزرگ اسلامی است و خانم دکتر لاجوردی ریاستش را به عهده دارند. پیش از آن آقای دکتر مجتبایی این مسئولیت را داشتند که ایشان بنابر پیشنهاد خودشان مشاور عالی این بخش شده‌اند. در این مرکز سنتی داریم که استادان برجسته‌ای که رؤسای بخش‌های علمی هستند، وقتی به کهولت می‌رسند و از لحاظ جسمانی قادر نیستند بحث علمی را اداره کنند، معمولا خودشان یک نفر را معرفی می‌کنند که جانشین آنها شود و خودشان مشاور عالی می‌شوند. البته تمام امتیازاتشان بر اساس آیین‌نامه محفوظ می‌ماند. به علاوه عضو شورای عالی علمی هم هستند و عکس و نامشان در بخش نصب می‌شود. این سنتی است که در اینجا وجود دارد؛ چون معتقدیم باید در یک محیط علمی ارزش‌های علمی را حفظ کرد.
بخش دیگر، عرفان و ادیان است بخش دانشنامه ایران است که عمومی وجهانی است و در سی جلد است که سه جلدش تاکنون منتشر شده است.و رئیس این بخش آقای دکتر جلالی مقدم هستند. این دوبخش در واقع نیازهای عرفانی ما را تامین می‌کنند. چون عناوین بسیار زیادی هست که یا یکی از اصطلاحات عرفانی است یا یکی از عرفای به نام تاریخ ماست و بحث مولاناپژوهی در این دو بخش دنبال می‌شود. ابعاد عرفانی و ادبی مولانا از هم جدایی‌ناپذیر است و باید با نگاهی علمی به این موضوع پرداخت.
با توجه به حرکتی که آغاز شده، آیا دایره‌المعارف برنامه‌ای برای حمایت از پژوهشگران مستقلی که در حوزه مولاناپژوهی کار می‌کنند، دارد؟
دایره کمک ما کمی وسیع‌تر است. چون ما به همه پژوهشگرانی که در یکی از رشته‌های علوم انسانی که مربوط به فرهنگ و تمدن ما یا فرهنگ و تمدن اسلامی و شیعی باشد، کمک می‌کنیم. به این معنا که ما قویترین هیأتهای علمی را برای هر پروژه داریم. شورای عالی علمی داریم که برای کل مرکز است. برای هر بخش هم یک شورای علمی جدا داریم. این هیأت‌ها به همه پژوهشگرانی که اینجا مطالعه می‌کنند و می‌خواهند رساله یا مقاله بنویسند، کمک می‌کنند. منابع تحقیق که در اینجا جمع است در هیچ جای کشور وجود ندارد. تنوع عناوین کتابها و مجلات علمی در اینجا زیاد است و منابع هدفدارجمع شده است؛ به همین دلیل کتابهای زیراکسی ما بیش از 200 هزار جلد است. اینجا کتابخانه‌‌ای تخصصی برای پژوهش است. بنابراین همه پژوهشگران و حتی سازمان‌هایی که مشغول پروژه‌های علمی هستند، از این منابع استفاده می‌کنند.