كلمات كليدي : تاريخ، پيمان عقبه اول، بيعة النساء، اهل يثرب، مكه، انصار، حضرت محمد(ص)
نویسنده : منيره شريعت جو
با رحلت "حضرت خدیجه" و "ابوطالب" در حدود سه سال قبل از هجرت(عام‌الحزن) که هر دو به لحاظ مادی و معنوی و به خصوص نفوذ ابوطالب در بین قریش، پشتیبان قوی برای رسولخدا(ص) به شمار می‌آمدند، عملکرد بازدارنده مشرکین در برابر حضرت محمد(ص) وارد مرحله جدیدی شد.[1]
پیامبر(ص) با استفاده از هر فرصت به ویژه موسم حج که قبایل از مناطق مختلف برای انجام مناسک حج به مکه می‌آمدند، استفاده کرده و مردم را به اسلام دعوت می‌نمودند؛ هرچند موانع و مشکلاتی که از سوی مشرکان مکه ایجاد می‌شد را نیز باید در نظر داشت.[2]
بنابر نقلی "ایاس ابن معاذ" از قبیله اوس که در رأس یک گروه برای هم‌پیمانی با قریش بر ضد قبیله خزرج که نتیجه آن «جنگ بعاث» بود، در زمره اولین یثربیانی است که با وجود نهی همراهانش به پیامبر(ص) ایمان آورد.[3] در برخی منابع نام "اسعد ابن زراره" و "ذکوان ابن عبد قیس" به عنوان اولین مسلمانان ذکر شده است.[4]
همچنین پیامبر(ص) با گروه شش نفره‌ای[5] از طوایف مختلف قبیله خزرج در جمره عقبه در منی[6] ملاقات نمودند. پس از دعوت آنان به پرستش خداوند، پیام اسلام را بر آنان عرضه داشته و قرآن تلاوت فرمودند. این امر باعث شد خزرجیان ضمن ایمان آوردن متعهد شوند به تبلیغ این آیین جدید در بین قوم خود نیز بپردازند. پس از بازگشت، جریان ملاقات با پیامبر(ص) را به اطلاع یثربیان رسانده و مردم را به اسلام دعوت نمودند.[7]
اطلاع ضمنی اوس و خزرج از ظهور یک پیامبر از زمان‌های پیشین عامل مهمی در گرایش آنان به اسلام به شمار می‌آید. اهل یثرب که عمدتاً بت‌پرست بودند، از یهودیانی که در جوار آنان می‌زیستند، شنیده بودند، رسولى مبعوث خواهد شد که با کمک وی اوس و خزرج را نابود خواهند کرد. زمانى که پیامبر(ص) اسلام را بر خزرجیان عرضه داشت، تعدادى از آنان اذعان داشتند، این همان پیامبرى است که یهود وعده داده بود. ثابت شدن راستى دعوت پیامبر(ص) از یک سو و تهدید یهود از سوی دیگر، آنان را بر آن داشت که به سرعت و پیش از ایمان یهود، اسلام آورند.[8] همچنین وجود دشمنى و نبرد در بین اهل یثرب این امید را در بین خزرجیان ایجاد کرد که ایمان به دین اسلام، انگیزه مهمی برای رفع اختلافات و بهترین گزینه برای ایجاد وحدت خواهد بود.[9]
بیعت عقبه اول
در سال بعد، دوازدهم بعثت، دوازده نفر از اهل یثرب که ده نفر آنان از خزرج و دو نفر از اوس[10] و به نقلی دیگر نُه نفر از خزرج و سه نفر از اوس بودند با پیامبر(ص) در عقبه ملاقات نموده و با ایشان بیعت نمودند.[11]
درباره تعداد پیمان‌هایی که در عقبه بین اهل یثرب و مسلمانان صورت گرفت، نظر مشهور انعقاد دو بیعت می‌باشد؛ لیکن برخی مورخین اولین دیدار دسته شش نفری خزرجیان را نخستین بیعت دانسته و بیعت‌های سال دوازدهم و سیزدهم را به ترتیب پیمان عقبه دوم و سوم ذکر کرده‌اند.[12]
نام گذاری پیمان
این پیمان از جهت محل برگزاری و به همراه داشتن پیمانی دیگر در سال بعد به عقبه اول مشهور گشت. همچنین آن را «بیعة‌النساء» نیز خوانده‌اند.[13] آن چنان که در ذیل مشاهده می‌شود در این بیعت هیچ زنی شرکت نداشت، لیکن از آن جهت که تا بدان روز پیامبر(ص) مأمور به جنگ با کفار نشده و در پیمان، همانند بیعت با زنان شرط جنگ وجود نداشت، بدین نام نیز مشهور شد.[14]
حاضرین در بیعت عقبه
تعداد ده نفر از بیعت کنندگان با نامهای "اسعد ابن زراره"، "عوف" و "معاذ" پسران حارث ابن رفاعه، "رافع ابن مالک"، "ذکوان ابن عبد قیس"، "عبادة ابن صامت"(یا جابر ابن عبدالله[15])، "ابو عبدالرحمن یزید ابن ثعلبه"، "عباس ابن عباده"، "عقبة ابن عامر"، "قطبة ابن عامر" از خزرجیان و دو نفر با نامهای "ابو الهیثم ابن تیهان"(مالک) و "عویم ابن ساعده" از اوس بودند.[16] "مقریزی براء ابن معرور" را نفر سوم اوسیان ذکر می‌کند.[17]
مفاد بیعت
این بیعت که پیش از نزول آیات جهاد با مشرکین نازل شد[18]، مبتنی بر این مسائل بود:
- براى خدا شریکى قائل نشوند؛
- دزدى نکنند؛
- مرتکب زنا نشوند؛
- فرزندان خود را نکشند؛
- بهتان نزنند؛
- در کارهاى نیک نافرمانى رسولخدا(ص) را نکنند.
در پایان بیعت نیز آمده است که نتیجه وفاداری به این پیمان بهشت است و در غیر این صورت امر شما با خدا می‌باشد؛ چنانچه بخواهد کیفر کند و چنانچه بخواهد بیامرزد؛[19] اما در نقل دیگر مطلب بدین صورت آمده است که اگر وفا نکردید، چنانچه حدّ آن عمل در دنیا بر شما جارى شد، همان حدّ کفاره آن گناه باشد و چنانچه پنهان ماند و تا پایان عمر معلوم نشد با خداست که عذاب کند یا بیامرزد.[20]
نتایج بیعت عقبه اول
1)اعزام نماینده تبلیغی به یثرب: پس از انعقاد پیمان، حضرت محمد(ص) "مصعب ابن عمیر" را به عنوان نماینده خویش به منظور تعلیم قرآن، آموختن دستورات اسلامی و تبلیغ اسلام به همراه بیعت کنندگان گسیل داشتند.[21] در روایتی دیگر آمده که پس از مدتی اهل یثرب طی نامهای از پیامبر(ص) درخواست مُبَلّغ نمودند و ایشان مصعب را به یثرب اعزام نمودند.[22] وی در خانه "اسعد ابن زراره" منزل نموده و امامت جماعت مسلمانان یثرب را نیز بر عهده داشت.[23] (برخی معتقدند مصعب بعد از پیمان عقبه دوم به یثرب اعزام شد؛ اما عده‌ای دیگر نیز معتقدند پس از اعزام، وی پس از پیمان عقبه اول به مکه بازگشت و همراه پیامبر(ص) مجدداً به مدینه مهاجرت نمود.[24]) تبلیغ دین در بین مردم تا بدانجا موفقیت‌آمیز بود که تا هجرت پیامبر(ص) در سال بعد اکثر مردم یثرب مسلمان شده بودند.[25] همین مسأله زمینه را برای انعقاد بیعت عقبه دوم مبنی هجرت رسولخدا(ص) به یثرب و بر دفاع همه جانبه یثربیان از ایشان را فراهم ساخت.[26]
2) اقامه اولین نماز جمعه به امامت أسعد ابن زراره[27] یا مصعب[28] از دیگر گزارش‌های ذکر شده در تاریخ است که برخی آن را به دلیل نزول تشریع حکم نماز جمعه پس از هجرت رد نموده و احتمال داده‌اند که منظور همان نماز جماعت در روز جمعه باشد.[29]
3)اسلام رؤسای قبایل از جمله "سعد ابن معاذ"(بنی عبدالاشهل) و "اسید ابن حضیر"(بنی ظفر) و تأثیر آن در گرایش افراد قبیله به اسلام نقش بسیار مؤثری در این مسأله ایفا نمود؛ چنانچه آمده است که در برخی محلات که رئیس آن "ابوقیس ابن اسلت"(صیفى) بود، علاوه بر این که اسلام نیاورد، مانع از پذیرش مردم به اسلام می‌شد.[30]