نسبت ولایت و جمهوریت ولایت و جمهوریت در اندیشه امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی

نسبت ولايت و جمهوريت ولايت و جمهوريت در انديشه امام خميني(ره) و علامه طباطبايي

دكتر احمدرضا یزدانی مقدم

به قول عالمان سیاسی، تشریح موضوع‌های فلسفه سیاسی، به اینکه چارچوب نظری برای آن برگزیده شود، بستگی دارد؛ لذا در فلسفه سیاسی متناسب با چارچوب اتخاذ شده، پاسخ‌ها متفاوت است. در اندیشه امام راحل، حکومت ولایت فقیه برای تامین و حفظ مصالح مردم تشکیل می‌شود، یعنی مردم موضوع و اساس برای تشکیل و تداوم این حکومت هستند؛ امام خمینی (ره) همچنین در رساله دیگری، ولایت را مبتنی بر احراز و حفظ مصلحت مردم می‌خوانند، از این رو مردم جایگاه بسیار مهمی در نظریه ولایت فقیه حضرت امام خمینی (ره) دارند. همچنین جایگاه مردم در حکومت ولایی در اندیشه علامه طباطبایی، بسیار مهم است و ایشان در تفسیر شریف المیزان، از حکومت اجتماعی دینی یاد می‌کنند؛ بر اساس نظریه حکومت اجتماعی دینی، اسلام دینی اجتماعی است و لازمه اجرا و پیاده سازی احکام اسلامی و دستورات دینی، تحقق چیزی است که علامه طباطبایی از آن به عنوان اجتماع اسلامی نام می‌برند. حکومت هم برخاسته از همین اجتماعی است که در اسلام به آن راهنمایی شده است؛ مردم جایگاه بسیار مهمی در تشکیل و به وجود آمدن حکومت اسلامی دارند؛ این بحث، بسیار گسترده است، هم از نظر امام راحل، هم از نظر علامه طباطبایی و یا از نظر برخی دیگر از اندیشمندان همچون فارابی، بوعلی سینا و ... این موضوع جنبه‌ها و ابعاد گوناگونی دارد. حال این موضوع قابل طرح است که ولایت فقیه از چه طریقی قابل پیاده سازی در اجتماع است؟

امام خمینی(ره)، تحقق ولایت فقیه را به صورت جمهوری مطلوب می‌دانستند. در تشریح این موضوع باید رابطه ولایت فقیه با جمهوریت تشریح شود؛ جمهوریت و ولایت فقیه با یکدیگر ارتباط دارند، اما این ارتباط به مواضعی که اتخاد می‌شود و همچنین به تعاریفی که از این مفاهیم ارائه می‌شود، بستگی دارد. یعنی تحقق ولایت فقیه در اجتماع از طریق دیگری هم امکان داشته است؛ اما امام راحل صورت مناسب حکومت برای تحقق ولایت فقیه را نظام جمهوری اسلامی تشخیص و آن را شعارخود قرار دادند و تاکید کردند که هرگز از آن تخطی نشود. به عقیده امام خمینی(ره)، تحقق ولایت فقیه در زمان حاضر به شکل جمهوری اسلامی امکان پذیر است؛ تشکیل حکومت اسلامی و پیاده سازی ولایت فقیه از طریق جمهوریت از نظر امام راحل، بسیار پر اهمیت بوده است. امام راحل در پاسخ به پرسش امامان جمعه مبنی بر اینکه ولایت برای فقیه در چه شرایطی است، می‌فرمایند که فقیه در جمیع صور، ولایت دارد و در زمان حاضر، لازمه تحقق چنین ولایتی برای فقیه، رای مردم است که از آن به بیعت هم تعبیر می‌شود. امام خمینی(ره) همچنین در پاسخ به آیت الله مشکینی که در آن زمان رئیس بازنگری قانون اساسی بودند، فرمودند: « با توجه به اینکه اعضای مجلس خبرگان رهبری، نمایندگان مردم هستند، پس فقیهی که به وسیله این مجلس انتخاب می‌شود نیز از سوی مردم برگزیده شده است.»‌

نسبت ولایت فقیه و جمهوریت در اندیشه امام راحل، نسبت بسیار روشنی است؛ یعنی مشخص است که امام خمینی(ره) میان ولایت فقیه و جمهوریت، نه تنها تناقضی نمی‌بیند، بلکه اصلاولایت فقیه را مبتنی بر جمهوریت می‌دانند؛ بر همین مبنا هم هست که امام راحل ایده جمهوری اسلامی را ارائه و بر آن تاکید می‌کنند. حکومت اسلامی، جمهوریت و ولایت فقیه، در نظریات امام راحل، بحث پر دامنه‌ای است؛ مبانی فقهی و اندیشه‌ای دارد که متاسفانه به دلیل کوتاهی‌هایی که در تبیین و تشریح این زمینه شده، به این جنبه‌ها به اندازه کافی توجه نشده است. همچنین این موضوع در اندیشه علامه طباطبایی هم به تفصیل تشریح شده است، علامه طباطبایی پیش از امام راحل، در مقاله «ولایت و زعامت»، ایده حکومت اسلامی را مطرح کردند؛ البته این مقاله در دهه 80 با نام ولایت و رهبری تجدید چاپ شده، اما نام صحیح آن، همان ولایت و زعامت است که در سال 1340 از سوی شهید مرتضی مطهری منتشر شده است.‌

چارچوب فکری علامه طباطبایی، حکومت اسلامی را مبتنی بر نظرها، آرا و انتخاب مردم می‌شمارد؛ چه در این مقاله که به زبان فارسی است و چه در آثاری که ایشان به زبان عربی دارند و از جمله تفسیر المیزان، همین موضوع به تفصیل تشریح شده است.

ولایت فقیه و صیانت از حقوق مردم

مردم و صیانت از حقوق مشروع و حقه آنها در نظام جمهوری اسلامی ایران در سیره عملی امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب تشریح شده و جزء تاکیدات ایشان بوده است. بر اساس قانون اساسی، چنانچه در موعد برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، کشور در شرایط بحرانی و ویژه‌ای قرار بگیرد، این امکان وجود دارد که برگزاری انتخابات به تعویق افتاده و به زمان دیگری موکول شود. برای مثال کشور در دوران جنگ تحمیلی در چنین موقعیتی قرار گرفت و نظراتی مبنی بر عدم برگزاری انتخابات و برگزاری آن در زمانی دیگر مطرح شد؛ این امر از نظر قانونی مشکلی نداشت و یک امر متعارف پذیرفته شده است در قوانین بین المللی نیز آمده است که در شرایط ویژه جنگ و بمباران و ناامنی، انتخابات نهادهای سیاسی و انتخابی متوقف و به زمان دیگری موکول شود. این پیشنهاد با امام خمینی (ره) در میان گذاشته شد، اما امام راحل به این مسئله رضایت ندادند و اصرار داشتند که انتخابات در هر شرایطی برگزار و حقوق مشروع و حقه مردم حفظ شود؛ بر این اساس انتخابات برگزار شد؛ پر واضح است که امام خمینی (ره) در هیچ شرایطی حاضر نبوده اند که در نظام جمهوری اسلامی، به حقوق حقه مردم خدشه ای وارد شود. امام راحل همواره بر حفظ و صیانت از حقوق مشروع مردم، تاکید بسیار و عنایت ویژه ای داشتند و این را از ارکان اصلی نظام جمهوری اسلامی می‌شمردند. مقام معظم رهبری نیز در انتخابات مکرر بر این مسئله تاکید داشته اند و ایشان در بیانات خود همواره بر صیانت از حقوق مردم به مسئولان سفارش کرده اند که بارزترین نمونه آن در جریان انتخابات سال گذشته رخ داد. ‌با در نظر گرفتن مباحث بالادر آخر باید به این نکته اشاره کنیم که پرداختن به مباحث فقهی، اندیشه ای، فلسفی، قانونی، حقوقی و ... در جای خود مناسب و مطلوب است، اما موضوع مهمی که در آرای اندیشمندان ما به وفور به آن توجه شده، موضوع فرهنگ است؛ یعنی اینکه باید همه حقایق و مباحث را به اطلاع مردم رساند و مردم را در باره این موضوع‌ها آگاه کرد، البته این به مفهوم ناآگاه بودن مردم نیست، اما وظیفه است که بر جنبه فرهنگی در مسائل توجه و تاکید ویژه ای شود.