27 دی 1395, 2:16
انصاف با دوست و دشمن
عدالت، یکی از باارزش ترین و پیچیده ترین مفاهیم در اندیشه بشری است که در محدوده خواسته‌های فردی و اجتماعی انسان قرار دارد. این موضوع، محور اصلی رویکردها و نظریه های مکاتب مختلف دینی، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی است . اسلام به عنوان دینی که کامل ترین برنامه برای زندگی انسان دارد، بیش از سایر ادیان ، این مفهوم را مورد توجه خود قرار داده است و تأکید زیادی بر آن به عنوان یک ارزش در مناسبات فردی و اجتماعی نموده است . در اسلام ، عبادت ، با هدف قرب و نزدیکی به خداوند صورت می‌گیرد و این قرب و نزدیکی ، مستلزم شناخت هر چه بیشتر صفات الهی است. عدل نیز یکی از صفات الهی است که به دلیل جایگاه ویژه و اهمیت خاصی که دارد، از آن با عنوان مجموع مُحسَّنات یاد می‌شود. لزوم برپایی عدل در جامعه اسلامی و این که چرا در اسلام ، تأکید زیادی بر برقراری عدالت شده است ، به راحتی و از طریق نظریات مختلف ، قابل دفاع است که نخستین آنها نظریه «فطرت» است. بر طبق این نظریه ، فطرت آدمی از درون ، او را به عدالت ورزی و عدالت‌خواهی سوق می‌دهد و انسان ، همواره از بی عدالتی در رنج است . بنابراین، فضیلت عدالت خواهی ، در همه انسان ها وجود دارد و بر این اساس، پایه تعالیم اسلام نیز بر مبنای اصلی ثابت و جاودان قرار دارد. به طوری که اصل عدالت، یکی از مقیاس های اساسی سنجش اعمال در اسلام است و راه رسیدن افراد به کمال لایق خودشان عبور از مجرای عدالت است . عدالت ، تنها میزان و معیاری برای ارزشیابی زندگی فردی و خانوادگی و اجتماعی انسان نیست ، بلکه تمام هستی و نظام آفرینش نیز بر اساس معیار عدل و تعادل، استوار و پابرجاست. حضرت علی (ع ) در این رابطه می‌فرمایند: «عدالت ، ملاک هر چیز است ».
در دینی که به همه وجوه انسانی توجه شده و راه کارهای مناسب را برای سعادت و کمالات انسانی قرار داده است ، توصیه به عدالت نیز مصداقی از الطاف خداوند به بندگانش است . از این روست که در آیات متعدد قرآن کریم ، شاهد تأکید فراوان خالق هستی بر رعایتِ قسط ، عدل ، انصاف و برابری هستیم . قرآن می‌فرماید: «محققاً خدا به عدل و احسان و بذل و عطا به خویشاوندان دستور می‌دهد و از فحشا و منکر و ظلم ، منع می‌کند». «عدالت بورزید؛ زیرا به تقوا نزدیک تر است». در باب شأن و منزلت عدالت در دین و تعالیم اسلامی ، همان بس که انبیا و اولیای الهی، بارها و به مناسبت های مختلف به آن سفارش کرده اند و در قرآن کریم هم آیات متعددی در این زمینه وجود دارند که می‌فرمایند: «پیامبران را با مشعل های هدایت فرستادیم و به آنها کتاب و میزان دادیم تا مردمان ، عدالت را بر پا سازند».
به طور کلی ، عدالت در دو بعد خُرد و کلان و یا فردی و اجتماعی مطرح می‌شود. در اسلام ، «عدالت فردی » عبارت است از این که شخص ، خود را به فرمان های خداوند و اخلاق، پایبند بدارد و به ارزش‌های اخلاقی ، آراسته سازد و «عدالت اجتماعی» آن است که نسبت به دیگران به انصاف عمل کند و ستم روا ندارد. بدیهی است که عدالت اجتماعی، پیش زمینه هایی می‌خواهد که نخستینِ آنها، اِعمال عدالت فردی و پالایش نفسانی است تا از طریق این ممارست و تحول و ارتقای تدریجی شهروندان ، عدالت در اجتماع تحقق یابد.
از میان رویکردهای متعددی که به عدالت شده است ، جامع ترین آنها رویکرد شریعت اسلام است که ما قصد داریم از این منظر، عدالت افراد در مواجهه با اجتماع را مورد بررسی قرار دهیم؛ اما قبل از آن، نیازمندیم تا برخی از تعابیر مختلف از مفهوم عدالت را بر اساس تعالیم و شعائر دینی بیان کنیم . چندین تعبیر متعدد از مفهوم عدالت در دست است که این به معنای تفکیک یا تفاوت در آنها نیست ، به گونه ای که تمام این تعابیر می‌توانند بر مصداق واحدی صدق کنند. برخی از این تعابیر، عبارت اند از: 1. عدالت ، «قرار دادن هر چیز در جای خودش» است . حضرت امیر(ع) در نهج البلاغه می‌فرماید: «عدالت ، کارها را بدان‌جا می‌نهد که باید.» 2. عدالت به معنای «استقامت در شریعت » هم تعبیر شده است. 3. عدالت در پاره‌ای از آیات و روایات ، به منزله «اعتدالگرایی و میانه روی» بیان شده است .
عدالت با مفاهیمی همچون انصاف و اعتدال، رابطه مستقیم دارد. بعضی ها در تعریف عدالت گفته‌اند: «حالت نفسانی ای است که انسان را در همه امور و احوال ، به تعادل و میانه روی رهبری کند». این امر، نیازمند آن است که افراد با روحیه معتدل و اعتماد به نفس کافی ، بتوانند در شرایط و موقعیت های متعدد، مناسب ترین واکنش را نشان دهند. این تعادل و خویشتنداری در امور، پیش فرض ها و اقتضائات خاصی دارد که از جمله آنها می‌توان به تلاش فردی در پالایش روح داشتن و شناخت و آگاهی کامل از وظایف (بر اساس عقل و تعالیم دینی و علم ) و همین طور شناخت اجتماع و دنیای پیرامون اشاره کرد تا بر اساس آن ، فرد بتواند راه اعتدال و انصاف را از افراط و تفریط ، باز شناسد. بنابراین، انصاف ، پیش از آن که یک مقوله فردی باشد، یک مقوله اجتماعی است و در اجتماع و مناسبات و روابط اجتماعی، معنا و مصداق می‌یابد. حضرت امیر (ع) می‌فرمایند: «انصاف ، دل ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد». این فرمایش، دیدگاه جامع نگرانه حضرت را در ارتباط با انسجام اجتماعی مسلمانان بیان می‌کند و این که انصاف به نوبه خود، کارکردی نیکو در جلوه‌گر ساختن صفات الهی و پرورش خصال پسندیده در افراد و جوامع دارد که هر دوی این ابعاد برای رساندن بشر به قلّه کمالات انسانی، مورد تأکید و اهمیت فراوان است.
کتابخانه هادی
پژوهه تبلیغ
ارتباطات دینی
اطلاع رسانی
فرهیختگان