نويسنده: آيت الله جعفر سبحانی
مطلب حاضر که در دو بخش تقديم خوانندگان عزيز مي شود به بررسي نقش ائمه اهل بيت(ع) در حفظ و حراست از دستاوردهاي اسلام محمدي و توسعه علم و تمدن اسلامي در زمان صحابه و تابعان مي پردازد و در نهايت خدمات فراوان دانشمندان شيعي در باروري و رشد علم و تمدن را واکاوي مي کند.
اين مطلب که از سلسله برنامه هاي پرسش و پاسخ آيت الله جعفر سبحاني است، از ماهنامه مکتب اسلام شماره هاي 659 و 660 انتخاب شده است.
سؤالي مطرح شده و آن اينکه ائمه اهل بيت(ع) و پيروان آنها چه خدماتي به اسلام انجام داده اند، در حالي که صحابه با جهاد خود اسلام را در جهان منتشر ساخته اند؟
در پاسخ پيش از آنکه به نقش ائمه در پيشرفت اسلام و صيانت آن از تحريف اشاره کنيم، نکته اي را يادآور مي شويم:
جهاد؛ يکي از درهاي بهشت است که خداوند، آن را به روي بندگانش گشوده است(1)، ولي در عين اهميت اين موضوع بايد توجه کرد که همه وظايف در جهاد خلاصه نمي شود، در کنار نبرد با دشمنان و رفع موانع براي انتشار اسلام، کارهاي فرهنگي، و تربيتي و حفظ مسلمين از انحراف و ساختن يک جامعه صددرصد اسلامي از اهم وظايف است، در اين صورت نبايد خدمات ارزشمند فرهنگسازان و مربيان و معلمان واقعي را ناديده گرفت و تنها چشم به شمشير جهادگران دوخت.
با توجه به اين اصل، اکنون نقش ائمه را در دوره هاي مختلف تاريخ اسلام، به صورت موجز بيان مي کنيم.
عصر رسول خدا(ص)
در عصر رسول خدا(ص) اميرمؤمنان علي(ع) که امام نخستين شيعيان است، در کنار رسول خدا (ص) بوده و نخستين فردي است که به او ايمان آورده (2)، و در 27 غزوه که رسول خدا(ص) نيز در آن شرکت داشت، اميرمؤمنان مشارکت کرده و با قدرت هرچه تمام تر دشمن را تار و مار مي ساخت.
در نبرد خندق، آنگاه که نعره هاي خشمگين قهرمان شرک، عمر و بن عبدود لرزه بر اندام سپاه اسلام انداخته بود و او پياپي مبارز مي طلبيد، تنها علي(ع) بود که به نداي او پاسخ گفت و با ضربت خود، شر اين دشمن را از سر مسلمانان کوتاه کرد و در شأن اين جهاد بود که پيامبر فرمود: «لمبارزه علي بن ابي طالب لعمرو بن عبدود افضل من اعمال امتي الي يوم القيامه»(3)، پيکار علي بن ابي طالب در جنگ خندق با عمرو بن عبدود از اعمال امت من تا روز قيامت ارزشمندتر است.
قلعه هاي خيبر، داراي استحکامات بسيار و تجهيزات دفاعي فراوان بود و مردان جنگي يهود، به شدت از آنها دفاع مي کردند، ولي متأسفانه پرچمداران اسلام که براي فتح قلعه مأمور شدند، يکي پس از ديگري پا به فرار گذاشته و به ستاد سپاه اسلام بازگشتند. تحمل اين وضع براي رسول خدا(ص) بسيار سنگين بود. حضرت با مشاهده اين وضع، فرمود: «فردا پرچم را به دست کسي خواهم داد که خداوند اين دژ را به دست او مي گشايد، کسي که خدا و رسول خدا را دوست دارد و خدا و رسولش نيز او را دوست دارند، او پياپي حمله مي برد و هرگز از برابر دشمن فرار نمي کند و خدا به دست او قلعه را مي گشايد» (4)
عصر پس از پيامبر(ص)
پس از درگذشت پيامبر اسلام(ص) رويدادهاي ناگواري براي اهل بيت(ع) رخ داد که اينجا جاي بازگويي آنها نيست. ائمه اهل بيت(ع) از حق خود محروم شدند، ولي در عين حال، آنان از آنچه در دست داشتند، نسبت به اسلام و مسلمين نه تنها مضايقه نکردند، بلکه پيشواي امامان علي بن ابي طالب(ع) در 25 سال سکوت پر راز و رمز خود، خدمات بزرگي انجام داد که هرگز نمي توان آنها را با جهاد يک فرد در ميدان نبرد مقايسه کرد و ما در اينجا به گوشه اي از خدمات آن امام عزيز اشاره مي کنيم.
- صيانت قرآن از اختلاف قراءات
قرائتي که هم اکنون مسلمانان در مورد قرآن دارند، از طريق حفص از عاصم به اميرمؤمنان علي(ع) مي رسد(5) و اين، يکي از افتخارات امام است که با قرائت خود، قرآن را از تشويش و پراکندگي قرائت ها حفظ کرد.
- تفسير قرآن
پيامبر گرامي اسلام(ص) علاوه بر تلاوت قرآن، مأمور به تبيين آن بود، چنانکه مي فرمايد:
«قرآن را بر تو فرو فرستاديم تا آنچه را براي مردم نازل شده است، بيان و آشکار نمايي تا آنان بينديشند. (نحل/44)
يکي از بزرگ ترين خدمات اميرمؤمنان، تفسير قرآن است و آن حضرت، برجسته ترين مفسر جهان اسلام به نام ابن عباس را که او را ترجمان القرآن مي نامند، تربيت کرده است.
- حديث پيامبر(ع)
حديث و سنت پيامبر بسان قرآن، حجت است، با اين تفاوت که لفظ و معناي قرآن، هر دو از جانب خداست، اما حديث از نظر معني، از آن خدا و لفظ آن از پيامبر است. قرآن به منزله قانون اساسي است که متکفل بيان کليات است، در حالي که سنت، شارح و بيانگر وظايف مسلمانان در عقيده و احکام مي باشد. متأسفانه پس از درگذشت پيامبر(ص) به عللي که در اينجا مجال بازگويي آنها نيست، نقل حديث و کتابت آن ممنوع شد و از اين طريق ضربه مهلکي بر نيمي از ميراث فرهنگي اسلام وارد شد، ولي اميرمؤمنان تنها کسي بود که به رغم اين بخشنامه به آن اعتنا نکرد و کتاب علي(ع)- که حاوي احاديثي است که آن حضرت از پيامبر شنيده و در آن بسياري از مسائل مربوط به اسلام، در هر دو قلمرو (عقيده و شريعت) ذکر شده است- نسل به نسل در اختيار ائمه اهل بيت(ع) قرار داشت.
- مسائل نوظهور
پس از عصر رسول خدا(ص) مسائل نوظهور مايه سردرگمي دستگاه خلافت بود. مسائلي که به طور صريح در قرآن وارد نشده و حديث پيامبر نيز در مجموعه اي گردآوري نشده بود تا در پرتو مراجعه به آن، مشکل حل شود، تنها کسي که به پاسخ اين پرسش ها مي پرداخت و دستگاه خلافت را از لغزش نجات مي داد، امام علي(ع) بود و هنوز هم نداي «لولا علي الهلک عمر» اگر علي نبود، عمر هلاک مي شد يا «يا ابا الحسن لا ابقاني الله لشدةً لست لها و لا في بلد لست فيه» (اي ابوالحسن، خدا مرا در سختي هايي که تو در کنار آن نباشي و در شهري که تو در آن نباشي زنده نگذارد) در تاريخ اسلام طنين انداز است. خليفه دوم اين جمله‌ها را نه در يک مورد، بلکه در موارد بي شماري اعتراف کرده است.(6)
- مناظره با رهبران اهل کتاب
پس از درگذشت پيامبر گرامي اسلام(ص) صداي اسلام در جهان متمدن پيچيده بود. دانشمندان کيش يهود و نصاري، سراسيمه روانه مدينه مي شدند تااز اين آيين جديد و دلايل آن، آگاه شوند و مهم ترين هدف آنان، در تنگنا قرار دادن مسلمانان و بازگرداندن آنان از دين خود بود. آنان با آگاهي هاي گسترده از عهد عتيق و جديد، روانه «ام القراي اسلام»، مدينه منوره مي شدند. متأسفانه دستگاه خلافت، کوچک ترين اطلاعي در مورد پاسخ به پرسش هاي آنان نداشت و تنها کسي که به داد آنان مي رسد، امام علي بن ابي طالب(ع) بود و شواهد اين مسئله به اندازه اي است که نيازي به بيان ندارد(7).
- جلوگيری از تحريف اسلام
پس از درگذشت پيامبر(ص) گروهي از دانشمندان يهود و مسيحي به ظاهر، اسلام آوردند، ولي افسانه هاي اسرائيلي و عقايد مسيحي را زيرکانه در ميان مسلمانان ترويج و خود را به عنوان عالمان شرايع پيشين معرفي مي کردند. براثر همين القائات، مسئله تشبيه و تجسيم خدا و يا جبر انسان در اعمال خود، پيش آمد که همگي برخلاف صريح قرآن و داوري خرد است. متأسفانه هنوز هم در کتاب هاي حديثي، اساطير اسرائيلي و مسيحي و مجوسي فراوان است و کتاب «توحيد ابن خزيمه» نمونه اي از اين کتاب هاست که امروز هم به وسيله سلفی‌ها چاپ و منتشر مي شود.
اميرمؤمنان علي(ع) با خطبه هاي خود، درباره توحيد و عدل، داد سخن داد، عقيده اسلامي را در تنزيه از هر نوع تشبيه و تجسيم بيان فرمود و با تفسير صحيح از قضا و قدر، آزادي انسان را در عمل تثبيت کرد و لذا متکلمان اسلامي، خود را رهين خطبه هاي اميرمؤمنان و مذاکرات او مي دانند.(8)
نظري به خطبه هاي امام در نهج البلاغه اين مطلب را روشن مي سازد.
الگويی از حکومت اسلامی پس از پيامبر(ص)
در دوران خلافت خلفا، سليقه ها، تمايلات و مصلحت انديشي ها سبب شد که بسياري از اصول اسلام در اداره جامعه ناديده گرفته شود، تا آنجا که در دوره خلافت خليفه سوم، جامعه به انفجار کشيده شد. مسلمانان از نقاط مختلف وارد مدينه شدند و از وي درخواست کردند که حاکمان ظالم را از تمام بلاد فرا خواند و حکومت را به دوران پيشين باز گرداند، ولي دست هايي در داخل دستگاه خلافت، سبب شد که خليفه پاسخ منفي به درخواست آنان بدهد و سرانجام جان خود را در اين راه از دست داد. مردم جنازه خليفه را در خانه خويش رها کرده و همگي به خانه علي(ع) روي آوردند تا زمام خلافت را به دست گيرد و بر اين هرج و مرج و مال اندوزي و فاميل بازي خاتمه دهد. امام در دوران حکومت پنج ساله خود، الگوي زيبايي از حکومت را در پنج سال تنظيم کرد که مي توانست براي رهبران بعدي اسوه و الگو باشد.
البته خدمات امام، منحصر به اين چند نمونه نيست و هرگز اين صفحات گنجايش بررسي ديگر مطالب را ندارد.
- اقتباس از خطبه اميرمؤمنان(ع) درباره جهاد، نهج البلاغه، خطبه 27.
- پيامبر گرامي(ص) فرمود: «اولکم ورودا علي الحوض اولکم اسلاما علي بن ابي طالب» (المستدرک علي الصحيحين، ج 3، ص 136، السيره الحلبيه، ج1، ص 285.
3.المستدرک علي الصحيحين، تحقيق عبدلرحمن مرعشي، ج3، ص 32، چاپ اول، بيروت، دارالمعرفه، 1406 ه.ق.
- صحيح مسلم، ج7 ص 121، مکتبه محمد علي صبيح، قاهره؛ استيعاب، ج 3، ص 36، دار احياء التراث العربي، بيروت.
- قرائت عاصم بن بهدله کوفي، متوفاي 128 ق، به اميرمؤمنان(ع) منتهي مي شود و او دو راوي دارد: يکي حفص و ديگري ابوبکر (البرهان في علوم القرآن، ج 1، ص 338).
- ذخائر العقبي، ص 80، الرياض النضره، ج 3، ص 143 و کنزالعمال، ج 5، ص 830، حديث 14508.
- ر.ک: عرائس المجالس، تأليف ابواسحاق ثعلبي (متوفاي 427)، ص 419-413.
- شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 1، ص 17؛ امالي مرتضي، ج 1، ص 148.
روزنامه كيهان، شماره 21745 به تاريخ 22/7/96، صفحه 8 (معارف)