بازتاب رفتار انسان در زندگی و هستی

نويسنده: امير صداقت

در مطلب حاضر نويسنده درباره قانون «کنش و واکنش» جاري در هستي و تأثير اعمال و رفتار آدمي در زندگي خود و محيط پيرامون و هستي و نيز راه رهايي از خصائص نفس انساني سخن گفته است.

***

اينکه دنيا، متأثر از هر حرکت و فعل و انفعالي است، امري پوشيده نيست. از اين رو برخي ها قانون «هر کنشي واکنشي در خود دارد» و يا قانون «عکس العمل ها» را در همه جا و همه چيز جاري مي دانند. هر چند که به نظر مي رسد که افتادن برگي در ژرفاي چاهي تأثيري بر کائنات ندارد، ولي اگر به دقت در اين مسئله کوچک نگريسته شود، مي توان دريافت که آثار آن بر کليت هستي در يک فرآيند تأثير و تأثر متغيرات کم نيست. به اين معنا که هر تغييري هر چند کوچک در مسير هستي آثاري از خود به جا مي گذارد که بسياري از آنها بر ما پوشيده است.

انسان ها بيشتر، تنها تغييرات بزرگ را درک مي کنند و از تغييرات کوچک يا غافل هستند و يا آنها را نمي بينند. افزون بر آن انسان ها تنها در مسئله تغييرات و تأثيرات، علل و عوامل نزديک را درک مي کنند و از سلسله تغييرات خرد و کلاني که پيش از اين عامل نزديک رخ داده بی‌خبر و غافل مي باشند. اين گونه است که در رشد گياهان تنها عواملي چون آب و خورشيد و خاک را مي بينند و قضاوت آنها بر اين پايه است.

اين گونه است که در برابر آموزه اي چون تأثير زکات در افزايش باران و يا خشکسالي، از خود واکنشي منفي نشان مي دهند و اين قبيل مطالب را در حوزه افسانه ها و خرافات به شمار مي آورند و براي آن هيچ ارزش علمي و حقيقي قائل نمي شوند.

در نوشته هاي بسياري از روشنفکران ديني با مجموعه اي از اين مطالب رو به رو مي شويم که منکر تأثيرات دعا و يا نماز در ريزش باران و افزايش محصولات کشاورزي و دامي مي شوند و دعاهايي که درباره بيماري و دردها وارد شده را به تمسخر مي گيرند و حتي آنها را از مفاتيح‌الجنان به همين دليل خرافي بودن حذف مي کنند.

تأثيرگذاری اعمال انسان بر هستی

در بينش توحيدي شيعي که بر اساس اصول اساسي ربوبيت الهي در همه هستي بنيادگذاري شده است، نه تنها تأثير اعمال ريز و درشت در زندگي خود شخص ظهور و بروز می‌کند بلکه در محيط اطراف و حتي کائنات نيز ادامه مي يابد.

بسياري از مشکلات و گرفتاري هاي شخصي و اجتماعي که انسان با آن روزانه مواجه می‌شود، بازتابي از اعمال و رفتارهاي ماست که در يک فرآيندي به خود ما باز مي گردد. حتي مي توان گفت که بسياري از تباهي ها و فسادهايي که در خشکي و بيابان، موجودات ديگر دريايي و خشکي را گرفتار و مبتلا مي کند به سبب کارها و اعمال انساني است. از اين رو خداوند مي فرمايد: ظهر الفساد في البر و البحر بما کسبت ايدي الناس (روم/ 41)؛ فساد در خشکي و دريا به سبب کارهاي مردمان ظاهر شد.

کساني که گرفتار خواري در زندگي هستند و در جامعه از عزتي برخوردار نمي باشند به وضعيت رفتاري و کرداري خود توجه داشته باشند؛ زيرا ريشه مذلت انسان، رفتار ضد ديني است که شخص مرتکب مي شود.

کساني که رفتارهاي ضد ديني را در پيش مي گيرند و از خداوند دور مي شوند، به دست خود لباس مسکنت و ناداري و بينوايي بر تن مي کنند؛ زيرا هر چند که رحمت رحماني و عام خداوند همه موجودات حتي گناهکاران و کافران را در بر مي گيرد ولي ابزار و اسباب دسترسي را بر او سخت تر مي کند و اگر شخص از اسلام و دينداري به دور باشد براي اينکه سرش به سنگ بخورد و از بيراهه و کژراهه به سوي خداوند بازگردد، او را در تنگناي شديدتري قرار می‌دهد.

علت مرگ دل ها

بنابراين، هر مسلمان در هر درجه اي که قرار دارد بايد به وضعيت خود توجه کند که چه کرده است که خداوند بر او سخت گرفته و دچار مسکنت و بينوايي کرده است؟ زيرا خداوند به کساني که هنوز مهر بر دل هايشان نگذاشته است اين فرصت را مي بخشد تا توبه و بازگشت کنند و با استغفار، راه خويش را به سوي حق باز نمايند.

اصولاً خداوند کساني را که مهر بر دل هايشان زده است از نعمت چنان مي دهد تا سر به سوي آسمان بلند نکنند و به پيشگاه خداوند انابه ننمايند؛ اما به کساني که در راه هستند و هرازگاهي به غفلتي و وسوسه شيطاني از راه به در مي شوند و گام ک‍‍ژ مي گذارند با سختگيري و تنبيه مي کوشد تا به راه در آيند و به سوي حق بازگردند.

ارتکاب برخي از جرايم و جنايات در يک فرآيند طولاني دل ها را مي ميراند. در اين زمان است که بر دل ها مهر نهاده مي شود و شخص هر چند که جزئيات مسائل را مي تواند درک و فهم کند ولي توانايي تحليل و ترکيب آن جزئيات را ندارد تا به قانوني کلي دست يابد و به حقايق کلي آگاهي پيدا کند.

در تحليلي که امام سجاد علي بن حسين(ع) درباره علل و عوامل مهرشدن دلها بيان می‌کند، بر اين نکته تأکيد شده است که انسان با خطاها و اشتباهات خويش گام در مسير خواري و ذلت مي گذارد و پس از آنکه از چشم خداوند افتاد از چشم خلق خدا نيز مي افتد و در ميان مردم از اعتبار و منزلت اجتماعي بلکه انساني نيز ساقط مي شود و خوار و ذليل می‌گردد. سپس با افزايش گناهان و دوري از خداوند، گرفتار مسکنت و بينوايي کمرشکن می‌شود و در نهايت به جايي مي رسد که بر دلش به سبب جناياتي که مرتکب مي شود مهر نهاده مي شود. از اين رو در دعاي نخست مناجات خمس عشره از خداوند خواهان رهايي از اين مسائل مي شود و مي فرمايد: الهي البستني الخطايا ثوب مذلتي و جللني التباعد منک لباس مسکنتي و امات قلبي عظيم جنايتي.

در حقيقت مرگ دل ها و ناتواني در شناخت حقايق هستي و تحليل درست نسبت به موقعيت خود و خدا، زماني است که انسان مرتکب جنايتي شود که در پي خطاها و دوري از خداوند پديد مي آيد.

تنها راه رهايي از چنين مصيبت ها و گرفتاري ها آن است که شخص به سوي او بازگردد و از او بخواهد تا دلش را به نور خويش روشن و زنده گرداند تا بتواند در مسير کمالي گام بردارد. از اين رو امام مي فرمايد: فاحيه بتوبه منک؛ خدايا دلم را به توبه و بازگشت به خودت زنده گردان. اين بدان معناست که توبه تنها راه زنده شدن دل مرده است. چنانکه از کلام حضرت نيز فهميده مي شود که توفيق توبه از او و پذيرش آن نيز از اوست.

به هر حال، در تحليلي که امام سجاد(ع) در اين دعا بر اساس تفسير انفسي و قدسي از قرآن بيان مي کند معلوم مي شود که انسان هر گرفتاري و خواري و تنگدستي و نفهمي که گرفتار آن است، به سبب گناه و خطا و دوري از خداوند و انجام جنايات است. بنابراين براي رهايي از همه گرفتاري هاي خويش بايد به سوي خداوند توبه کند و بازگردد.

اين مطالب که در اين کلام نوراني بيان شده به خوبي روشن مي سازد که چگونه اعمال بلکه حتي نيات انسان در زندگي روزانه وي تأثير مي گذارد و او را به سوي خواري و عزت سوق مي دهد و يا وي را به سوي آرامش و آسايش و يا تنگدستي و سختي مي کشاند.

از آنجا که انسان همواره در غفلت و خطا بر اثر وسوسه شياطين انسي و جني به سر می‌برد بايد دايم در استغفار و توبه باشد؛ زيرا با توبه و استغفار است که از غفلت و از آثار و تبعات گناه و خطا رهايي مي يابد. خداوند به سبب رحمت واسعه خويش باب عفو و گذشت را بر روي انسان گشوده است. و آن در توبه است. چنانکه مي فرمايد: توبوا الي الله توبه نصوحا (تحريم/ 8)؛ به سوي خداوند بازگشتي خالص و حقيقي بکنيد.

خصوصيات نفس انسانی و لزوم پناه بردن به خدا از شر آن

انسان داراي نفسي است که امرکننده به بدي و زشتي است و به کارهاي زشت و گناه گرايش سريع دارد و به معصيت حريص مي باشد و ناخودآگاه دوست مي دارد تا خشم و غضب الهي را بر آدمي برانگيزد و در راه هلاکت بکشاند تا شخص خوارترين موجود در پيشگاه الهي شود.

مشکل اساسي انسان با چنين نفسي است که از درون بر او فشار مي رود و در کنار وسوسه هاي شيطاني چنان وضعيت را بر وي سخت و دشوار مي کند که اگر خداوند بر آدمي رحم نياورد هيچ گاه رهايي و نجات نمي يابد.

از خصوصيات نفس انساني اين است که بسيار بيمار خصلت است و آرزوهاي بلند و زياد دارد. بسيار به خود مغرور مي باشد با اين حال مانند کودکان تا بدي به او برسد شروع به ناله و جزع مي کند و اگر خيري به او برسد نمي گذارد نمي از اين درياي خير به کسي ديگر برسد. همانند کودکان بازيگوش است و لهو و لعب را دوست مي دارد. آن چنان آدمي را سرگرم بازيگوشي و لذت هاي دنيا مي کند که غفلت و اشتباه سراسر وجود انسان را فرا مي گيرد و به جاي نيکوکاري به سوي گناه و خطا شتاب دارد. اين گونه است که نفس و هواهاي آن ميان آدمي و خدا فاصله مي شود و با جلوه دادن دنيا و گناه، وي را از خداوند دور مي سازد.

بنابراين شخص مي بايست تنها به خداوند پناه برد تا او را از شر نفس درون و وسوسه هاي شيطاني بيرون محافظت کند.

خداوند با آگاهي از اين آفريده و وسوسه هاي دروني و بيروني است که از وي مي خواهد که دايم در ذکر و توبه و استغفار باشد و در شبانه روز دست کم هفتاد بار به سوي خداوند استغفار و توبه کند تا خداوند دستگيرش شود و از شر اعمال زشت و تبعات و پيامدهاي آن در امان نگه دارد.

امام زين العابدين(ع) در دعاي دوم مناجات خمس عشره خويش مي فرمايد: الهي لا حول لي و لا قوه الا بقدرتک و لانجاه لي من مکاره الدنيا الا بعصمتک؛ خداوندا هيچ جنبش و توانايي جز به قدرتت نيست و هيچ راه نجات و رهايي برايم از گرفتاريي ها و زشتي ها و ناپسندی‌هاي دنيا جز به مانع شدن تو نيست.

در حقيقت انسان براي حفظ خود از گناه و نيز آثار و پيامدهاي زشت آن راهي جز پناه بردن به عصمت الهي ندارد. براي رهايي از بازتاب اعمال و کارهاي خويش مي بايست به خدا پناه برد و از او ياري جست. اين مسئله اي است که آموزه هاي قرآني بر آن تأکيد دارند و سيره پيامبران و معصومان (ع) و ادعيه و کلامشان بر آن بوده است.

روزنامه كيهان، شماره 21720 به تاريخ 21/6/96، صفحه 6 (معارف)