جايگاه گرمابه ها در تاريخ اجتماعی ايران

حمام ها، موزه هنر، سياست و اخلاق شهروندی

نويسنده: دكتر سولماز قلی زاده مهدی خان محله*

شست و شو، پاکي و غسل از گذشته هاي دور در بين ايرانيان اهميت زيادي داشته است، بر اساس شواهد پرداختن به نظافت و طهارت در ايران به زمان پيش از زرتشت بازمي گردد. مهرپرستان پيش از مراسم مذهبي به مدت سه روز و سه شب در فواصل معين غسل می‌کردند، اهميت آب در آيين ميترا به حدي بود که اغلب مهراوه ها را در کنار چشمه سارها و آب هاي روان مي ساختند. از پاکي جسم و روح در دين زرتشت تحت عنوان اشويي ياد شده است، در تعاليم زرتشت انديشه وابستگي پاکي جسم و روان به يکديگر از نعمت هاي بزرگ به حساب مي آيد، به گونه اي که ايرانيان باستان براي دور کردن آلودگي و گناه از خود همواره شست و شو مي کردند و حتي براي آناهيتا ايزد آب در نقاط مختلف معبدهايي مي ساختند. علاوه بر اين در کيش زرتشت به چگونگي تطهير مبني بر اينکه مومنان بايد پس از بيداري از خواب سه مرتبه عمليات شست و شو را انجام داده تا براي مراسم مذهبي آماده شوند، همچنين پيش از برگزاري نمازهاي روزانه موظف به شست و شوي قسمت هايي از بدن بودند، کودکان را در جشن هاي کشتي غسل مي کردند و سپس سدره مي پوشاندند.

حمام در دوره هخامنشی

کاوش هاي باستان شناسي در تخت جمشيد بيانگر وجود حمام خصوصي در دوره هخامنشي هستند و حمام يا آبزن هاي خصوصي در دوره اشکاني هم متداول بوده اند به گونه‌اي که نمونه هايي از آنها در کاخ اشکانيان واقع در سرزمين آشور باستاني کشف شده‌اند. در کارنامه اردشير بابکان به رفتن ساسان نياي دودمان ساساني به آبزن يا حمام و خلعت پوشيدن او اشاره شده و حکيم ابوالقاسم فردوسي در شاهنامه مأجرا را چنين به نظم در آورده است: «به بابک چنين گفت زان پس جوان. که من پور ساسانم اي پهلوان/ نبيره جهاندار شاه اردشير. که بهمنش خواندي همي ياد گير/ بياورد پس جامه پهلوي. يکي باره با آلت خسروي/ بدو گفت بابک به گرمابه شو. همي باش تا خلعت آرند نو». همين طور فرزانه طوس در داستان ضحاک با پدرش به شست و شوي تن اشاره مي کند: «گرانمايه شبگير برخاستي. ز بهر پرستش بياراستي/ سر و تن بشستي نهفته به باغ. پرستنده با وي نبودي چراغ». هرچند برخي از نوشته هاي مورخين قرون اوليه اسلامي با کلي گويي به نبود حمام در ايران باستان اذعان دارند، اما علي بن حسين مسعودي در مروج الذهب در باب معرفي مهره ها و انگشتري هاي خسرو پرويز پادشاه ساساني از انگشتري با نقش آبزن ياد مي کند که او آن را هنگام ورود به حمام در دست مي کرد. بنابراين نظر نبود حمام در ايران باستان ادعايي واهي بيش نيست و شايد به دليل باورهاي عرفي و ديني، حمام هاي عمومي در اين دوره وجود نداشتند، ولي همان طور که به اختصار پرداخته شد منابع حاکي از وجود حمام هاي خصوصي و توجه ايرانيان به طهارت جسم و روح در ايران باستان هستند.

حمام در دوره اسلامی

با تأکيد اسلام بر پاکيزگي، حمام ها رونق گرفتند، اين مکان ها صرفاً جنبه نظافت و تطهير نداشت، بلکه از کارکردهاي گوناگون اجتماعي و سياسي برخوردار بود. موقعيت جغرافيايي حمام ها و قرار گرفتن آنها در مرکز که اغلب به بازار، مسجد و دارالاماره نيز نزديک بودند، سبب مي شد تا همواره از کانون هاي اطلاع رساني در تاريخ ايران باشند. بر اساس گزارش منابع تاريخي از آغاز گسترش اسلام در ايران با وجود پاره اي مخالفت هاي شرعي گرمابه هاي متعددي ساخته شدند، به گونه اي که کاوش هاي باستان شناسي بر گزارش منابع صحه می‌گذارند. منابع تاريخي مانند ثمارالقلوب في المضاف و المنصوب تاليف ثعالبي و رسوم دارالخلافه تأليف ابوالحسن هلال بن محسن و غيره از وجود بيش از صدها حمام عمومي در کنار حمام هاي خصوصي کاخ ها و سراهاي پادشاهان و اعيان در برخي شهرها به سده هاي ميانه تاريخ ايران حکايت دارند. اهميت حمام در تاريخ اجتماعي ايران به حدي است که نه تنها تدوين کتبي با عنوان دخول الحمام را شاهديم بلکه بخشي از دستورالعمل هاي انديشمندان به موضوع حمام اختصاص يافته است، براي نمونه ابن اخوه از وظايف گرمابه دار، نظارت و بازرسي دقيق و مداوم محتسب بر گرمابه ها، ممنوعيت نقش و نگار بر حمام ها خبر مي دهد. امير عنصرالمعالي کيکاووس بن اسکندر در باب شانزدهم کتابش از آداب و شرايط گرمابه رفتن مفصل سخن رانده است، همچنين ياقوت حموي از وجود آيين نامه هايي براي گرمابه ها و منع ورود بيماران بدانجا گزارش مي دهد. حمام ها در طول تاريخ نقش مهمي در تاريخ اجتماعي ايرانيان داشته اند، به نحوي که آيين ها و سنت هاي بسياري در ارتباط با حمام از روزگاران گذشته تاکنون پديدار شده اند که آنها را مي توان نوعي فرهنگ عامه دانست و کارکرد اجتماعي حمام ها فوق العاده پر رنگ است.

حمام ها همواره سبب ملاقات مردم با يکديگر بودند و در کنار مسجد، بازار، آسياب و غيره به عنوان کانون اطلاع رساني و رد و بدل شايعات در تاريخ اجتماعي ايران عمل مي کردند. براي نمونه خبر بخشيدن صله سلطان محمود غزنوي به حمامي و فقاعي توسط فردوسي از همين رسانه عرفي به بيرون رسيده است، به گونه اي که نظامي عروضي بدان اشاره دارد: «محمود با آن جماعت تدبير کرد که فردوسي را چه دهيم؟ گفتند پنجاه هزار درهم و اين خود بسيار باشد که او مردي رافضي است... در جمله بيست هزار درهم به فردوسي رسيد؛ به غايت رنجور شد و به گرمابه رفت و... آن سيم بين حمامي و فقاعي قسم فرمود». فردوسي براي اينکه عمل تحقير هديه سلطان در ميان مردم پخش شود و به گوش درباريان و شخص سلطان برسد، حمام را براي بذل و بخشش انتخاب کرده است. گاه نيش و کنايه هاي سياسي عليه حکومت ها و تنوير افکار عمومي در حمام ها انجام مي شد، چنان که نگارنده بدايع الملح به نمونه اي نه چندان اخلاقي از طعنه حاضران در حمام و مقايسه برهنه هاي آنجا با خلفا اشاره دارد. همچنين حمام سبب پيوندهاي خانوادگي و ازدواج بود و بسياري از مادران، دختران دم بخت را در حمام ها براي پسرانشان انتخاب مي کردند. شناخت انواع بيماري ها و درمان آنها از ديگر دستاوردهاي اجتماعي حمام در بعد اطلاع رساني عمومي بود. بي شک حمام يکي از کانون هاي اصلي تعاملات اجتماعي ميان ايرانيان بوده است، سعدي در گلستان مي گويد: «گلي خوشبوي در حمام روزي/ رسيد از دست محبوبي به دستم».اين گفتار شاعر نامدار شيرازي به معاشرت و ايجاد دوستي در حمام و تأثيرات مثبت آن اشاره دارد. علاوه بر کارکردهاي عمومي حمام، گاهي سران حکومتي در اين مکان با يکديگر ديدار مي کردند، به گونه اي که عطاملک جويني از ديدار مجدالملک با ايلخان آباقا در مسلخ حمام به سال 678ه.ق و ارائه گزارش هاي حکومتي خبر مي دهد. حمام ها در طول تاريخ اجتماعي ايران از جمله دوره ميانه کارکردهاي فرهنگي، امنيتي، درماني، آييني و غيره نيز داشتند که هرکدام از آنها شواهد بسياري دارند.

جايگاه اجتماعی حمام

حمام ها در ايجاد تحول فکري در جامعه نقش قابل توجهي داشتند، در درجه نخست بايد به استفاده از اين مکان به عنوان محل ملاقات بزرگان و فرهيختگان و در نتيجه مناظرات و بحث‌هاي علمي اشاره کرد. اين گفت و گوها که ميان دو اديب، دو شيخ و گاهي ميان دو عارف انجام مي شد، اغلب با استقبال عمومي مواجه مي شد و مردم عادي از کنجکاوي يا در راستاي کسب اطلاعات سودمند به شنيدن و تماشاي مناظرات مي پرداختند. نظامي عروضي در چهار مقاله تصوير گويايي از مناظره سعدي با خواجه همام در حمام تبريز ارائه کرده است، هرچند اين مناظره مدخلي ناخوشايند دارد، اما در نهايت خواجه همام از سعدي عذرخواهي کرده و با همديگر دوست مي شوند. محمد بن منور در اسرارالتوحيد بارها به حمام رفتن شيخ ابوسعيد ابوالخير و مباحثاتي که با عالمان و مردم عادي پيرامون موضوعات اخلاقي و عرفاني داشتند، اشاره کرده که دال بر کارکردهاي فرهنگي حمام در تاريخ ايران هستند. کارکرد درماني يکي ديگر از کارکردهاي اجتماعي حمام در تاريخ ايران است، حمام هاي قديم معمولاً داراي خزينه و حوض هاي متعدد از آب بسيار گرم تا ملايم و سرد و چندين صحن و صفه بزرگ وکوچک با حرارت وگرمي متفاوت بودند که بيماران هم مي توانستند از آنها استفاده نمايند، به عنوان نمونه حمام از ديرباز مکان مناسبي براي رگ زدن و حجامت بوده است و حتي پزشکان در حمام ها برخي از بيماري ها را درمان مي کردند. حکايتي نغز از نظامي عروضي درباره بيماري امير منصور بن نوح ساماني وجود دارد که در آن محمد بن زکرياي رازي بواسطه حمام امير ساماني را درمان نمود. اغلب حمام ها در طول تاريخ ايران بر اساس توانايي مالي و پايگاه اجتماعي افراد طراحي شده و خدمات رساني مي کردند، چنان که عنصرالمعالي و نظامي عروضي از ميانگين حمام ياد مي کنند که به معناي وسط و ميانه حمام بود و به طبقات مرفه اختصاص داشت. حکايت ناصرخسرو قبادياني در ماجراي حمام رفتن با برادرش در شهر بصره که به سبب مندرس بودن لباسشان گرمابه بان مانع از ورودشان شد، نمونه اي برجسته دال بر ارائه خدمات حمام ها در ازاي پول است. حمام ها در تاريخ ايران طي کارکردهاي اجتماعي که داشتند حتي در مواردي به عنوان پناهگاه فراريان به کار مي آمدند. براي نمونه خليفه القاهر عباسي (322ه.ق-320ه.ق) پس از شورش امراي ترک بر بالاي حمام کاخ گريخت، همچنين بجکم خمار تکيني پس از شکست در برابر سپاه معزالدوله ديلمي در کرمانشاه به حمام پناه برد که البته در نهايت دستگير شد. حمام ها در تاريخ اجتماعي ايران براي مراسم آييني چون شست و شوي ميت و سرشماري نفوس و جمعيت هم کاربرد داشته اند.

حمام در دوره قاجاريه

در قرن هفتم هجري قمري يورش مغولان به ايران و ساير ممالک اسلامي سبب تخريب بسياري از نهادهاي اقتصادي و فرهنگي شد، با توجه به فترت پيش آمده بي شک حمام ها به عنوان نهادهاي بهداشتي- اجتماعي کانون درد دل هاي مردم بودند، حتي قرن ها بعد در زمان صفويان، حمام ها به يکي از تجليگاه هاي معماري ايراني-اسلامي تبديل شدند و چون سده‌هاي ميانه کارکردهاي اجتماعي آنها تداوم داشت با روي کار آمدن قاجارها در ايران و سرخوردگي هاي نظامي جامعه و حکومت، حمام ها جنبه اطلاع رساني بيشتري درباره تحولات و پيشرفت هاي علمي و اجتماعي اروپا يافتند. حمام هاي دوره قاجار به دو دسته عمومي و خصوصي (خانگي) قابل تقسيم هستند. در سراسر تاريخ اجتماعي ايران از جمله در دوره قاجار حمام ها بر اساس جنسيت استفاده کنندگان هم قابل تأمل هستند. اغلب ساختمان حمام‌هاي مورد استفاده زنان و مردان يکسان بود، اما در زمان هاي متفاوت استفاده مي شد، به گونه اي که در آنها ساعاتي يا روزي براي زنان و ساعاتي يا روز ديگر براي مردان خدمات ارائه مي گرديد. گاه برخي از حمام ها مانند حمام محمد رحيم خان در قزوين دو ساختمان مجزا براي زنان و مردان داشتند. از جمله مشخصه هاي سبک بناهاي حمام هاي دوره قاجار سقف آنها بود که معمولاً صورت گنبدي شکل داشت و امکان تشخيص شان را از ساير بناها فراهم مي نمود. بر سر در حمام هاي عمومي نقش و نگارهاي ساده اي با موضوعاتي مانند نبردهاي رستم يا حيواناتي مانند شير جلب توجه مي کرد. در فضاي اطراف حمام ها، توده هايي از فضولات حيواني قابل رويت بود و از آنها به عنوان سوخت استفاده مي شد. ياکوب ادوارد پولاک پزشک آلماني و معلم دارالفنون حمام ايراني را در درمان دردهاي مفصلي و روماتيسمي موثر و کارساز مي داند. حکيم محمد کاظم گيلاني ملقب به ملک الاطباء طبيب مخصوص ناصرالدين شاه در کتابش به نام حفظ الصحه ناصري فصلي را به استحمام اختصاص و در آن به نيک و بد و شروط و تدبير منافع و مضار حمام پرداخته است. در کنار محاسن ياد شده نبايد از اين نکته غفلت کرد که حمام هاي اين دوره گاه به دلايلي مانند عدم رعايت صحيح بهداشت به مکاني براي شيوع برخي بيماري ها تبديل مي شدند، به ويژه در زمان کم آبي، آب خزينه ها دير به دير عوض می‌شد و گرم کردنشان دشوار بود و محيط حمام دچار آلودگي زيادي مي گرديد، از آنجايي که روزانه افراد متعددي به طور همزمان از آن استفاده مي کردند، در صورت وقوع بيماري هاي واگيردار حمام ها از کانون هاي انتقال بيماري بودند. عين السلطنه در گزارش هايش از حمام‌هاي تميز و حمام هاي کثيف و آلوده دوره قاجار ياد کرده است. در جنبش نوخواهي دوره قاجار که خواهان تغيير در بخش هاي مختلف جامعه بود، بتدريج بهبود اوضاع بهداشتي و رسيدگي به امور حمام ها نيز در کانون توجه قرار گرفت. از دوره ناصرالدين شاه به بعد با ظهور بيمارستان‌هاي مدرن، پرداختن به نوسازي در بخش بهداشت و درمان که حمام بخش لاينفک آن بود، در فهرست خواسته هاي قشر آگاه و باسواد جامعه قرار گرفت. با ورود پزشکي نوين به ايران، وضعيت حمام‌ها و آداب و رسوم آنها با سلامت و بهداشت جامعه در اصطکاک قرار گرفت. در جريان جديد به خزينه حمام ها و آب غير بهداشتي آنها اعتراض شد، به گونه اي که در اواسط دوره قاجار ميرزا تقي خان حکيم باشي از فارغ التحصيلان دارالفنون گزارشي پيرامون آب خزانه حمام ها از دريچه بهداشت عمومي ارائه داد: «آب حمام هاي عموميه داراي هر گونه مواد مسريه و اجزاي سميه مرضيه اند. زيرا که اشخاص مبتلا به سيفليس و حرقه البول و آبله و تيفوس و اسکارلاتين و جرب و خراز و غيره، همه در يک حوض تغسيل مي کنند و سم همان امراض در آن آب ريخته و باقي مانده، اغلب آب آن حمام ها به نوعي کثيف و بدبو مي شود که تغيير رنگ و عفونتش بسيار واضح و محسوس است. پس با استحمام در اين گونه آب ها ممکن است که امراض مذکوره سرايت نمايد». اين گزارش بيانگر رو به ترقي بودن دانش پزشکي به دنبال فعاليت دارالفنون در ايران است، به گونه اي که بيماري هاي مختلف از همديگر قابل تفکيک بودند و اينکه راه سرايت و انتقال آن را مي دانستند. از بدو تأسيس بلديه ها در زمان مشروطه بر مبناي قانون بلديه ها که در مجلس اول به تصويب رسيد، امور بهداشت و درمان شهر و نيز انتظامات آن بر عهده بلديه ها نهاده شد. اقدام ديگر اداره حفظ الصحه بلديه در اوايل مشروطيت اين بود که دستور داد دست کم هر چهل روز يک بار آب خزينه ها تعويض گردد.

حمام در دوره پهلوی

بعد از انتقال قدرت از دودمان قاجار به پهلوي در زمان حکومت رضاشاه تا سال 1309ه.ش بلديه ها بازسازي و قدرتي کسب کردند. از سوي ديگر رشد فکري جامعه و گسترش شهرنشيني، بالا رفتن سواد عمومي و شکل گيري طبقه متوسط شهري سبب شد تا درخواست ها براي ارتقاي سطح بهداشت جامعه افزايش يابد. به موجب قانون بلديه مصوب سال 1309ه.ش به صراحت امر مراقبت در پاکيزگي حمام ها به عهده بلديه نهاده شد. همزمان با پيشرفت پزشکي نوين در ايران و برپايي بيمارستان هاي جديد در شهرهاي مختلف، بهداشت و پيشگيري با جديت زيادي دنبال شد. روزنامه اخگر درباره حمام هاي شهر اصفهان گزارش داده است: «حمام هاي اصفهان بي اندازه کثيف و ناشر ميکروب امراض مختلفه است. بهترين خزينه ها ماهي يک مرتبه آبش عوض مي شود. در اين خزينه ها هر روز يک عده زيادي مبتلايان به امراض تناسلي و جلدي وارد اين حمام ها مي شوند. روساي محترم دواير و متمولين خودشان اغلب داراي حمام سرخانه هستند يا به حمام دوش مي روند. ولي اکثريت جمعيت شهر که صدي نود و پنج مردم را تشکيل مي دهند، به همين حمام هاي پر از ميکروب و کثافت تشريف مي برند». اين عبارت درج شده در روزنامه اخگر نشان مي دهد که در اوايل حکومت رضا شاه بتدريج حمام هاي خانگي و دوش دار وارد فرهنگ استحمام ايراني ها شده اند. نشريات و مطبوعات اين دوره به وفور حاکي از مبارزه دولت با حمام هاي سنتي و آوردن آلات جديد مانند دوش به حمام هستند. مديران شهري به دستور مستقيم دولت درصدد برآمدند تا افکار عمومي را بشدت درگير اصلاحات از جمله در حوزه بهداشت و حمام ها کنند. مدير روزنامه اخگر که خودش از اعضاي شوراي شهر بود در مقاله اي به نام «طرز زندگي را بايد تغيير داد» با اشاره به اعلان شهرداري که از شهروندان خواسته بود تا خودشان حمام هاي بي دوش را تحريم کنند، درصدد تأثيرگذاري بر جامعه برآمد. در دوره پهلوي اول براي وادار کردن حمامي ها به نصب دوش از سيستم بازرسي و تنبيه قانوني استفاده شد و به نظر مي آيد برخي از افراد سودجو و خرافه پرست مقاومت هايي انجام داده و براحتي حاضر به تمکين از قوانين جديد بهداشتي نبودند. نکته ديگر اينکه حمامي ها بسيار زود راه هاي فرار از تحميل شهرداري ها را آموختند، در گزارش بازرسي به نام محمدعلي مکرم به سال 1317ه.ش از وضعيت بهداشتي شهر اصفهان به فرمانداري بخوبي معلوم است که بازرسان شهرداري موضوع عوض کردن آب خزينه و دوش ها را راهي براي دخل شان مي دانستند، حتي در گزارش هاي متعدد ديگر شاهديم که برخي از بازرسين با حمامي ها تباني هم مي کردند. بي شک با بالا گرفتن نوسازي در زمان پهلوي اول اغلب حمام ها در شهرها دوش دار شده اند، اما به سبب مستعجل بودن اين دوره و وقوع حوادث سياسي و نظامي ناشي از جنگ جهاني دوم و تبعيد رضا شاه مي توان تصور نمود که بسياري از حمامي ها نيز نوسازي در حمام ها را متوقف کردند. دگرگوني در ساختار حمام و نحوه استحمام در تاريخ ايران که از اواخر قاجار شروع شده بود، با روي کار آمدن پهلوي اول با جديت بيشتري دنبال شده، اما عواملي که سبب تکامل جدي ساختار و امکانات حمام ها بودند به توسعه در آموزش، وسايل ارتباط جمعي، هنر و معماري نياز داشتند که بتدريج تاسيس دانشگاه، راديو و تلويزيون و گسترش ارتباطات، جامعه را به گذر از حمام‌هاي سنتي و پذيرش حمام هاي مدرن دوش دار عمومي و خصوصي سوق داد.

منابع:

1- فخارتهرانی، فرهاد، 1384ه.ش، «مجموعه مقاله هاي همايش حمام در فرهنگ ايراني، حمام به شيوه اصفهاني»، تهران، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، پژوهشکده مردم شناسي، ص21.

2- فردوسي، ابوالقاسم، 1386ه.ش، شاهنامه، به کوشش پروانه طاهري و مونا ناصرالمعمار، تهران، شقايق، ص1066.

3- همان، ص30.

4- مسعودي، مروج الذهب، ج1، سايت تخصصي تاريخ اسلام و سيره اهل بيت عليه السلام، ص273.

5- کياني، محمد يوسف، 1379ه.ش، معماري ايران دوره اسلامي، تهران، سمت، صص248-245-40.

6- ثعالبي، ابومنصور عبدالملک بن محمد، 1376ه.ش، ثمارالقلوب في المضاف و المنصوب، مشهد، دانشگاه فردوسي، ص169؛ صابي، ابوالحسن هلال بن محسن، 1346ه.ش، رسوم دارالخلافه، ترجمه محمد رضا شفيعي کدکني، تهران، بنياد فرهنگ ايران، ص15.

7- ابن اخوه، محمد بن محمد، 1365ه.ش، معالم القربه، آيين شهرداري، ترجمه جعفر شعار، تهران، علمي و فرهنگي، صص163-160.

8- عنصرالمعالي، کيکاوس بن اسکندر بن قابوس، 1383ه.ش، قابوس نامه، تصحيح غلامحسين يوسفي، تهران، علمي و فرهنگي، ص88؛ حموي بغدادي، ياقوت، 1383ه.ش، معجم البلدان، ترجمه علينقي منزوي، ج1، تهران، سازمان ميراث فرهنگي، ص233.

9- نظامي عروضي سمرقندي، احمد بن عمر، 1380ه.ش، چهار مقاله، به تصحيح علامه محمد قزويني، تهران، جامي، صص51-47.

10-جويني، عطاملک، 1385ه.ش، تاريخ جهانگشاي، تصحيح محمد قزويني، ج1، تهران، دنياي کتاب، ص56.

11- نظامي عروضي سمرقندي، 1380ه.ش، ص203.

12- محمد بن منور، 1381ه.ش، اسرار التوحيد في مقامات شيخ ابوسعيد ابي الخير، تصحيح محمد رضا شفيعي کدکني، تهران، آگاه، ص225.

13- نظامي عروضي سمرقندي، 1380ه.ش، صص87-86.

14- عنصرالمعالي، 1383ه.ش، صص325-85؛ نظامي عروضي سمرقندي، 1380ه.ش، ص116.

15- قبادياني مروزي، ناصرخسرو، 1381ه.ش، سفرنامه، تهران، زوار، صص154-155.

16- ابن مسکويه، ابوعلي، 1376ه.ش، تجارب الامم و تعاقب الهمم، ترجمه علينقي منزوي، ج5، تهران، توس، صص387-386؛ ابن اثير، عزالدين علي، 1371ه.ش، تاريخ کامل بزرگ اسلام و ايران، ترجمه عباس خليلي و ابوالقاسم حالت، ج18، تهران، علمي، ص4.

17- حاجي قاسمي، کامبيز، 1383ه.ش، حمام ها، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي، دانشکده معماري و شهرسازي، مرکز اسناد و تحقيقات، روزنه، صص82-16.

18- بروگش، هينريش، 1367ه.ش، سفري به دربار صاحبقران، ج1، ترجمه حسين کردبچه، تهران، اطلاعات، ص199.

19- پولاک، ياکوب ادوارد، 1368ه.ش، سفرنامه پولاک؛ ايران و ايرانيان، ترجمه کيکاوس جهانداري، تهران، خوارزمي، ص246.

20- گيلاني، محمد کاظم، 1387ه.ش، حفظ الصحه ناصري، به کوشش رسول چوپاني، تهران، المعي، صص155-145.

21- بن تان، اگوست، 1354ه.ش، سفرنامه اگوست بن تان، ترجمه منصوره اتحاديه، تهران، بي نا، ص73؛ ويشارد، جان، 1363ه.ش، بيست سال در ايران، ترجمه علي پيرنيا، تهران، نوين، صص199-198.

22- عين السلطنه، قهرمان ميرزا، 1374-1376ه.ش، روزنامه خاطرات عين السلطنه، ج2، به کوشش مسعود سالور و ايرج افشار، تهران، اساطير، صص1675-1665-1659-1614-1536-1389.

23- روزنامه فرهنگ اصفهان، 26 صفر 1298ه.ق، ص2.

24- اخوت، ميرزا عبدالجواد، 1386ه.ش، از طبابت تا تجارت، به کوشش مهدي نفيسي، تهران، نشر تاريخ ايران، ص134.

25- روزنامه اخگر، 23 آبان 1307ه.ش، ص4.

26- همان، 18 آبان 1315ه.ش، ص2.

*تاريخ پژوه و مدرس دانشگاه

روزنامه ايران، شماره 6577 به تاريخ 2/6/96، صفحه 10 (تاريخ)