روز حج اكبر، روز جهانی برائت از مشركان

نويسنده: علی پوريا

بر اساس آموزه هاي قرآني يکي از مهم ترين اصول اعتقادي و عملي در زندگي مسلمان، تبري و تولي است؛ چرا که ساختار اعتقادي مسلمانان را «لا اله الا الله» تشکيل مي دهد که نفي معبودان و اثبات معبودي واحد به نام الله است. اين ساختار به صراحت و روشني خط مشي مسلمانان را در زندگي مشخص مي کند که تبري از غير و تولي به خدا است.

مطابق تعاليم قرآن روز دهم ذيحجّه، روز اعلان برائت خدا و رسول از مشرکان است؛ لذا مسلمانان و مؤمنان نيز مي بايست به تبعيت از خدا و اسوه حسنه الهي در اين روز اعلان برائت نمايند. نويسنده دراين مطلب بر اساس آموزه هاي قرآني بر لزوم پاسداشت و تکريم روز دهم ذيحجّه، به عنوان روز اعلان برائت مسلمانان تأکيد کرده و علل و چرايي آن را تبيين نموده است.

دهم ذيحجه، روز برائت

اسلام بر محور شعار «قولوا لا اله الا الله تفلحوا» شکل گرفته است. پيامبر گرامي اسلام(ص) به تبعيت از حضرت ابراهيم(ع) اصل اعتقادي اسلام را بر تبري و تولي نهاده است؛ چرا که نفي خدايان به معني تصفيه و تخليه خانه دل و معابد و مساجد از هر گونه شرک و نمادهاي آن از جمله بت پرستي و تجليه دل و مساجد به ولايت خداوندي است. حضرت ابراهيم خليل الله(ع) اولين کسي است که قيام به بت شکني کرده است. پيش از آن حضرت(ع) ديگران تنها مردمان را به توحيد و نفي معبودان ديگر مي خواندند، ولي هيچ کس در عمل اقدام به شکستن نمادهاي شرک در زندگي بشر نکرده بود.

خداوند در آيات بسياري از جمله 51 تا 73 گزارش کاملي از بت شکني حضرت ابراهيم(ع) مي دهد. آن حضرت(ع) به سبب همين بت شکني در آتش نمروديان انداخته مي شود که با معجزه الهي رهايي مي يابد.

ايشان پس از اين واقعه به فلسطين و سرزمين هاي مبارک و مقدس وارد مي شود و پس از مدتي مأموريت مي يابد تا نخستين خانه توحيد را با فرزندش اسماعيل(ع) در مکه بنا نهد تا دل هاي مؤمنان براي عبادت خداي يکتا و يگانه به آن سمت متمايل شود و آيين توحيدي حج را به جا آورند. (بقره، آيات 124 تا 133؛ ابراهيم، آيه 37؛ حج، آيه 27)

آيين هاي حج بر محور همان شعار اصلي شکل مي گيرد که نفي خدايان و اثبات الله است. بنابراين، نمادهاي بسياري در حج وجود دارد که به نفي پرستش هر گونه مصاديق شرک از جمله نفس پرستي و مال و ثروت پرستي، فرزند پرستي و مانند آنها اشاره دارد. در لباس احرام و تحريم سي و چندگانه آن، نفي همه هواهاي نفساني رقم مي خورد و در قرباني و رمي جمرات، نفي همه موجبات شرک و غير پرستي از جمله نفس و شياطين انس و جن به ويژه ابليس به نمايش گذاشته مي شود. چنانکه در گردش و طواف بر مدار کعبه اين خانه توحيد، محوريت خدا مورد تأکيد قرار مي گيرد.

پيامبر(ص) که پس از هزاره ها دوباره آيين حنيف ابراهيمي را زنده کرده، به عنوان شيعه و پيرو صادق و صديق جد بزرگوارش(نحل، آيه 123؛ انعام، آيه 161؛ يونس، آيه 105)، حج ابراهيمي را احيا مي کند تا دوباره آيين توحيدي با محوريت لا اله الا الله در همه جهان گسترش يابد و مردم در يک کنگره جهاني بر اساس سنت ابراهيمي برائت از شرک و مشرکان و ولايت از خدا و پيامبران الهي را اعلان کنند که همگي به يک چيز يعني توحيد مي خواندند.

خداوند در سوره توبه که بايد آن را سوره برائت نيز دانست به صراحت در همان آيات نخست فرمان مي دهد که اين فرهنگ ابراهيمي به عنوان نماد اسلام هر ساله تکرار شود، چرا که پس از ساليان دراز که مردم از اين فرهنگ دور افتاده بودند و سنت هاي جاهلي آن را از شکل و شمايل اصلي خارج کرده بود، اين بار مي بايست به گونه اي اين مناسک صورت گيرد تا هرگز دوباره شرک در قالب هاي جديد و جامه هاي نوين فريبنده به درون دين نخزد و بدعت در دين صورت نگيرد.

خداوند گزارش مي کند که حج ابراهيمي چنان در سرزمين هاي خاورميانه نقش اساسي داشت که ملاک سنجش و گردش سال بود؛ چنانکه اهالي مدين و قوم شعيب آن را به عنوان سالشمار خود قرار داده بودند. (قصص، آيه 27) ولي شيطان با بدعت آفريني، همه آن آيين توحيدي را به گونه اي در آورد که خانه خدا مرکز بتان قريش و قبايل عربي تا جايي که بيش از سيصد بت در آن خانه توحيد نگهداري مي شد.

فرمان برائت در آيات سوره برائت و توبه، با بسم الله الرحمن الرحيم که نماد مهر و بخشش و جمال الهي است، آغاز نمي شود، تا سنگيني فرمان و جلوه جلال و خشم الهي در آن نمودار باشد. اين گونه است که آيه نخست بي بسمله اين گونه نازل مي شود: بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَي الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ؛ اين آيات اعلام بيزاري و عدم تعهّد است از طرف خدا و پيامبرش نسبت به آن مشركاني كه با ايشان پيمان بسته ايد.

سپس در آيه 3 سوره توبه «روز جهاني اعلان برائت» را روز دهم ذي الحجه قرار مي دهد تا مسلمانان به تبعيت از خدا و پيامبرش، اعلان برائت و بيزاري از شرک و مشرکان را فرياد زنند و به گوش جهانيان برسانند. خداوند مي فرمايد: وَاَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَي النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الاَكْبَرِ اَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُواْ اَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِعَذَابٍ اَلِيمٍ؛ و اين آگهي و هشداري است از خدا و پيامبرش به مردم در روز حج اكبر- روز حج بزرگ يا روز بزرگ حج- كه خدا و پيامبر او از مشركان بيزارند. پس اگر از شرك توبه كنيد براي شما بهتر است و اگر روي بگردانيد، بدانيد كه شما ناتوان كننده خدا نيستيد و كساني را كه كافر شدند به عذابي دردناك مژده ده.

بر پايه رواياتي كه از ائمّه معصوم(ع) رسيده است، روز حج اكبر، دهم ذيحجّه است. از امام صادق(ع) نقل شده که در پاسخ سوال يکي از يارانش درباره «يوم الحج الاکبر» فرمود: هو يوم النحر و الاصغر العمرة.(تفسير نورالثقلين، ج 2، ص 185 – 186) پس بايد گفت که اين روز همان روز جهاني اعلان برائت از شرک و مشرکان است که بايد گرامي و پاس داشته شود؛ تا دوباره به شکل بدعت آميزي نمادهاي شرک و بت پرستي به سرزمين وحي و دل هاي مؤمنان وارد نشود و مسلمانان گرفتار انواع و اقسام شرک نشوند.

ضرورت بيزاری و برائت

اما چرا بايد به طور رسمي اين بيزاري و برائت اعلان شود و مسلمانان موظف هستند در روز حج اکبر يعني دهم ذي الحجه فرياد برائت از مشرکان بردارند و ضمن پوشيدن احرام توحيد و رهايي از همه قيد و بندهاي هواهاي نفساني، به قرباني نفس خويش بروند و با سنگ هاي نمادين، شياطين سه گانه را که در مراحل و مراتب سه گانه نفس انساني لانه مي سازد و تخم مي گذارد و جوجه کشي مي کند، رجم نمايند و ظلمات سه گانه را از خود دور سازند؟

پاسخ به اين سؤال را مي بايست از آيات قرآن به دست آورد؛ زيرا خداوند مي گويد که شرک که بزرگترين ظلم بشر به خود و خداست (لقمان،آيه 13) چنان آهسته در جان هاي آدمي نفوذ و رخنه مي کند که گاه خود انسان نيز از وجودش آگاه نيست. خداوند در قرآن به اقسام و انواع شرک اشاره مي کند که شامل شرک در افعال؛ يعني براي خداوند در انجام کارهاي جهان و انسان شريک قراردادن (انعام، آيات 63 و 64؛ 100 تا 102)، شرک در الوهيت (انبياء، آيات 26 و 29)، شرک در ربوبيت (انعام، آيات 76 و 150)، شرک در عبادت (آل عمران، آيه 64) و مانند آنها مي شود.

البته انسان اگر حتي از علما، احبار و رهبان نيز کورکورانه اطاعت کند(توبه، آيات 30 و 31) و يا گرفتار ولايت طاغوت باشد و غير خدا را به عنوان ولي خود برگزيند(نساء، آيه 119؛ انعام، آيه 14؛ حج، آيات 12 و 13) و از طاغوت اطاعت کند(نحل، آيه 36؛ زمر، آيه 17) گرفتار شرک است.

دوگانه پرستي(نحل، آيه 51)، جن پرستي(انعام، آيه 100)، خورشيدپرستي (انعام، آيه 78)، ماه پرستي (انعام، آيه 77)، دشمني با پيامبر و اولياي الهي(نساء، آيات 115 و 116)، رياورزي(کهف، آيه 110)، هواي نفس پرستي(فرقان، آيه 43)، تشريع و بدعت در دين(شوري، آيه 21)، ايجاد تفرقه ميان مسلمانان(نساء، آيات 115 و 116) و مانند آنها نيز از مصاديق و موارد شرک است که در آيات الهي به آنها اشاره شده است.

از آنجا که شرک به شکل نهان در جان و جامعه رسوخ مي کند، اعلان برائت از همه مصاديق و موارد آن به شکل علني موجب مي شود تا نسبت به آنها حساسيتي ايجاد شود و انسان گرايش بدان پيدا نکند. از اين رو اعلان برائت از همه مصاديق و موارد شرک و تکرار پياپي و تذکر و يادآوري آنها ضروري و وظيفه است تا خواسته و ناخواسته جان و جامعه به آن سمت کشيده نشود.

از همين رو خداوند در آيات قرآن اصل تبري و تولي را به عنوان يک اصل اصيل و مهم مطرح کرده و بر آن تأکيد دارد. به نظر مي رسد که حتي برخي از آموزه ها و اصولي که در اسلام بيان شده از جمله امر به معروف و نهي از منکر، در خدمت اصل تبري و تولي است.

اينکه خداوند در قرآن بر کلمه «اذان» به معناي اعلان و ندا و اعلام بلند تأکيد کرده، خود دليلي بر اين معناست که انکار نهان و باطني کفايت نمي کند، بلکه بايد اين بيزاري و برائت به شکل علني و ندا و فرياد بيان شود تا ديگران نسبت به عقايد اسلام و نفي هر گونه شرک به ويژه شرک در ولايت طاغوت و مستکبران آگاه شوند.(نساء، آيه 119؛ انعام، آيه 14؛ حج، آيات 12 و 13؛ نحل، آيه 36؛ زمر، آيه 17) راغب اصفهاني قرآن پژوه مشهور در مفردات الفاظ قرآن کريم درباره معناي برائت نوشته است: اصل واژه «برء» و«براء» و «تبري» به معناي كناره گيري و بيزاري از هر چيزي است كه مجاورت با آن مورد كراهت باشد، لذا گفته مي شود «برات من المرض؛- از مرض بهبودي يافتم»؛ و يا گفته مي شود: «برات من فلان؛ از گير فلاني نجات يافتم»؛ و يا گفته مي شود: «تبرات و يا ابراته و براته من كذا؛ و از فلان عمل بيزاري جستم و يا فلاني را از آن عمل بري نمودم»، (مفردات الفاظ قرآن کريم، راغب اصفهاني، ص 45)

برائت، حکمی برای همه زمانها

علامه طباطبايي اين حکم الهي را تنها صرف تشريع نمي داند بلکه يک حکم حکومتي و از قوانين اسلامي بر مي شمارد و مي نويسد که اعلام برائت در آيه: «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ …» صرف تشريع نيست، بلكه انشاء حكم و قضاء بر برائت است. ايشان مي نويسد: و مفاد آيه تنها صرف تشريع نيست، بلكه متضمن انشاء حكم و قضاء بر برائت از مشركين زمان نزول آيه است، به دليل اينكه اگر صرف تشريع بود رسول خدا(ص) را در برائت شريك نمي كرد، چون داب (روش و عادت) قرآن بر اين است كه حكم تشريعي صرف را تنها به خدا نسبت دهد، حتي صريحاً فرموده: «وَ لا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ اَحَداً» احدي را در حكم خود شريك نمي سازد. (سوره كهف آيه 26) و از مصاديق حكم جزحكم به معناي سياست و ولايت و قطع خصومت را به آن حضرت نسبت نمي دهد. (تفسير الميزان، ذيل آيه) اين بدان معناست که حکمي که در اين آيه بيان شده اختصاص به دوره اي نخواهد داشت، بلکه در هر زماني لازم الاجرا است و بر رهبر مسلمانان و امت اسلام است که آن را به اجرا درآورند و هر ساله به مشرکان اعلان برائت و بيزاري کنند و اجازه ندهند تا نمادهاي شرک به جامعه اسلامي به ويژه در سرزمين وحي بازگردد و اهل طاغوت و مشرکان دوباره قدرت و حکومت را در دست گيرند و مناسک و سبک زندگي و آيين هاي خود را به جا آورند و سبک زندگي کفرآميز و شرک آلود خويش را در جامعه اسلامي رواج دهند.

در حقيقت مسلمانان بايد بياموزند که نبايد با مشرکان و مستکبران و طاغوت، دوستي و مودت داشته باشند و آنان را به ولايت خويش بپذيرند؛ زيرا ولايت آنان حتي در قالب دوستي نيز جايز نيست و نبايد محبت مشرکان و اهل طاغوت و استکبار در جان و جامعه اسلامي راه يابد. البته اين مطلب در آيات ديگر قرآن از جمله سوره ممحتنه و آل عمران و مانند آن بيان شده است.

علامه طباطبايي درباره روز اعلان برائت نيز مي نويسد: اهل نقل اتفاق دارند بر اينكه اين آيات در سال نهم هجرت نازل شده، بنابراين، اگر فرض شود كه روز حج اكبر همان دهم ذي الحجه آن سال است؛ چون آن روز بزرگترين روزي بود كه مسلمانان در مني جمع مي شوند… و به هر حال بررسي دقيق با اين قول نيز سازگار نيست، براي اينكه همه ايام حج نسبت به اعلام برائت كه در آيه مورد بحث است يكسان نيستند، و وضع روز دهم طوري ست كه آيه شريفه را به سوي خود منصرف مي سازد و از شنيدن كلمه «روز حج اكبر» آن روز به ذهن می‌رسد، چون تنها روزي كه عموم زوار حج را در خود فرا گرفته باشد و اعلام برائت به گوش همه برسد همان روز دهم است، و وجود چنين روزي در ميان روزهاي حج نمي گذارد كلمه «يَوْمَ الْحَجِّ الْاَكْبَرِ» ساير ايام را نيز شامل شود، چون در ساير ايام زوار اجتماع آن روز را ندارند.(الميزان، ذيل آيه)

مفسران تفسير نمونه نوشته اند: خداوند مي خواهد با اين اعلام عمومي در سرزمين مكه و آنهم در آن روز بزرگ راه هاي بهانه جويي دشمن را ببندد و زبان بدگويان و مفسده جويان را قطع كند، تا نگويند ما را غافلگير ساختند و ناجوانمردانه به ما حمله كردند.

قابل توجه اينكه تعبير «الي الناس» به جاي «الي المشركين » نشان مي دهد كه لازم بوده است به همه مردمي كه در آن روز در مكه حاضر مي شوند اين پيام ابلاغ شود تا غير مشركان نيز گواه بر اين موضوع باشند.(تفسير نمونه، ذيل آيه)

در تاريخ آمده است که نخستين مسئوليت علني اعلان برائت از مشرکان توسط اميرمؤمنان علي(ع) انجام گرفته است. در تفسير مجمع البيان آمده است: پيامبر گرامي پس از نزول سوره مباركه برائت ابوبكر را به «مكّه» روان ساخت و به او فرمان داد تا آياتي از آغاز اين سوره را براي شرك گرايان بخواند و بدين وسيله پيمان با آنان را پايان يافته اعلان كند؛ آنگاه پس از حركت او بناگاه اميرمؤمنان را خواست و به او فرمان داد تا سوار بر مركب ويژه پيامبر شود و خود را به ابوبكر برساند و آن كار را خود بر عهده گيرد. آن حضرت نيز در انجام فرمان پيشواي بزرگ توحيد حركت كرد و در ميانه راه به ابوبكر رسيد و آيات را از او گرفت و خود براي خواندن آنها روان شد. (مجمع البيان، ذيل آيه)در ميان اهل سنت، بسياري درباره اين واقعه نوشته و گفته اند که اميرمؤمنان علي(ع) از سوي خدا و پيامبر(ص) اين مسئوليت را به عهده داشته است. از جمله اين افراد مي توان از حاكم ابوالقاسم حسكاني و نيز شعبي ياد کرد که از فرزند «ابوهريره» اين مطلب را نقل کرده است.(همان)

روزنامه كيهان، شماره 21711 به تاريخ 9/6/96، صفحه 6 (معارف)