شاه و عکاس‌باشی

نگاهی به یک سند دوره قاجار

روزنامه دنیای اقتصاد

تاریخ: 25/6/1396

شرح عکس: شماره سند: 8-24-20-1321 مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه

کمال روزبهانی

کارشناس اسناد وزارت امور خارجه

مظفرالدین شاه طی سفرهای خود به اروپا با بسیاری از دستاوردهای دنیای آن روز آشنا شد و این موضوع یکی از دلایلی بود که نقش زیادی در حمایت از ورود وسایل تجدد از اروپا به ایران داشت. وی جمعاً سه سفر به اروپا داشت. سفر اول در اواخر سال 1317 ق (1900 م، فروردین 1279 ش) انجام شد و به مدت 7 ماه طول کشید. در سال 1320 ق (1902 م، 1282ش) شاه به سفر دوم خود رفت که این سفر به مدت 6 ماه و 22 روز به طول انجامید و سرانجام مسافرت سوم در سال 1323ق (1905 م، خرداد 1284) به مدت 4 ماه بود. در این سفرها، حین بازدید از اروپا، طی مراسم مختلف از مظفرالدین‌شاه عکس و فیلم گرفته می‌شد و شاه در سفرنامه‌های خود مکرر به موضوع عکس و عکاسی اشاره کرده است. او که در این سفرها میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشی را همراه خود برده بود، در کشورهای مختلف، مخصوصاً فرانسه و انگلیس، خریدهایی کرد که از آن جمله وسایل عکاسی و فیلم‌های مربوط به سینماتوگراف بود. این وسایل و سفارش‌های مرتبط با عکاسی و سینما عمدتاً با مشاوره عکاس‌باشی و از طریق سفارت ایران در شهرهای مختلف از جمله لندن و پاریس، به تهران منتقل می‌شد.

وی در این سفر‌ها به اروپا به میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی دستور می‌داد از هر موضوعی که برایش جالب بود عکس بیندازد و در قسمتی از خاطرات خود طی گردش در ویتل فرانسه چنین می‌گوید: «پارک بسیار خوبی دارد، دکاکین خیلی قشنگ، مهمانخانه‌های متعدد و تیاتر بسیار مقبول و خیلی مصفای خوبی است. به میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشی فرمودیم که عکس همه آنجا را بردارد سپس به عکاسخانه آنجا هم رفته، چند قسم عکس انداختیم.» وی در شرح بخشی از سفر خود حین گردش در کارلسباد، منطقه کوهستانی اتریش چنین می‌نویسد: «در یک کالسکه نشسته، قدری که آمدیم رسیدیم به دکان عکاسی، تعریف کردند که عکاس خوبی است جناب اشرف صدراعظم هم همانجا ایستاده بودند، داخل عکاسخانه شدیم پیرمرد عکاس که عکس ما را خواست بیندازد ما را مجبور می‌کرد که به وضع‌های مخصوص بایستیم، دست به سر و روی ما می‌گذاشت و هرچه قوام‌السلطنه و دیگران می‌گفتند متعرض نباشد دست نمی‌کشید. قدری مبرم بود، خلاصه چند قسم عکس انداختیم...».

همچنین در قسمتی دیگر از سفر خود به ایتالیا چنین می‌آورد: «عکاس بسیار فضولی حاضر بود ما رفتیم، نشستیم که عکس بیندازد، مکرر می‌گفت دستتان را این‌طور بگذارید، سرتان را این‌طور نگه دارید که ما خسته شدیم، آخر وزیر دربار آمد و به او گفت تو چکار داری شاه خودش بهتر می‌داند که چطور بنشیند. عکاس را برد آن‌طرف آن‌وقت ما هم نشستیم و عکس ما را انداخت». مظفرالدین‌شاه علاقه زیادی به قرار گرفتن جلوی دوربین و جمع‌آوری عکس‌های خود طی سفر داشت و شاید همین موضوع باعث شده بود به خرده فرمایشات عکاسان به منظور بهتر شدن تصاویرش، عمل کند. وی پس از بازگشت از اروپا دستور می‌داد عکس‌های گرفته شده از اروپا را برایش خریداری و ارسال کنند. از جمله پس از بازگشت از فلورانس در سفر دوم اروپا دستور داد که به ملکم‌خان ناظم‌الدوله (نماینده ایران در فلورانس) بنویسند: «از عکس‌های رنگی عمارت شهر فلورانس که خودمان روز حرکت از آنجا رفتیم و گردش کردیم، از باغ عمارت و اتاق‌های آنجا عکس تمام را خریده بفرستد و تاکید کند زودتر ارسال شود».

از جمله دیگر ابزاری که در این رابطه شاه متوجه آن شد، سینما فوتوگراف بود. او تجربه خود را درباره دیدن سینما فوتوگراف در فرانسه در سفرنامه اول خود به فرنگ چنین عنوان کرده است: «به عکاس‌باشی فرمودیم آن شخص که به توسط صنیع‌السلطنه از پاریس سینما فوتوگراف (دوربین فیلمبرداری) و لان ترماژیک (پروژکتور اسلاید) آورده است اسباب مزبور را حاضر کند که ملاحظه کنیم. نزدیک غروب او را حاضر کردند. رفتیم به محلی که نزدیک مهمانخانه است که نوکرهای ما در آنجا شام و نهار می‌خورند. نشستیم اتاق را تاریک کردند. هر دو اسباب را تماشا کردیم. بسیار چیز بدیع و خوبی است، اغلب امکنه را به‌طوری در عکس به شخص تماشا می‌دهد و مجسم می‌نماید که محل کمال تعجب و حیرت است. اکثر دورنماها و عمارات و حالت باریدن باران و رودخانه سن و غیره و غیره را در شهر پاریس دیدیم و به عکاس‌باشی فرمودیم که همه آن دستگاه‌ها را ابتیاع کند».

آشنایی مظفرالدین‌شاه با عکاسی در سفر اولش به اروپا و علاقه وی به آن باعث شد قبل از سفر دوم به فرنگ سفارش خرید وسایل و ادوات مختلف از جمله وسایل عکاسی را از کشورهای فرانسه، آلمان، انگلیس و ... را بدهد. در سند ارائه‌شده به تاریخ 4 جمادی‌الاول1321 قمری همان‌طور که عنوان شده قبل از سفر دوم مظفرالدین‌شاه به اروپا، وی دستور خرید ادوات مختلف عکاسی را از لندن می‌دهد. محمدعلی علاء‌السلطنه سفیر ایران در لندن ترتیب خرید سفارشات را داده، سپس قسمتی از این ادوات توسط پست انگلیس و قسمت عمده و وسایل سنگین آن هنگام حضور مظفرالدین‌شاه در لندن تحت نظارت عکاس‌باشی تهیه و به تهران انتقال داده شد. پس از بازگشت مظفرالدین‌شاه از اروپا، در پیگیری‌های سفیر مبنی بر پرداخت وجه آن وسایل، مظفرالدین‌شاه با خط و امضای خود دستور پرداخت وجه آن ‌را به کمپانی فروشنده با این صورت داد «جناب اشرف اتابک اعظم وزیر عکاس‌باشی را بخواهد، تحقیق کند، در صورتی‌که صحیح است این وجه را بدهند و برات صادر کنند. (شهر جمادی‌الاول 1321)» شیشه عکس، سه‌پایه ماشین، جعبه ماشین عکاسی، سه‌پایه از فلز آلومینیوم، حافظه شیشه عکاسی و ... از جمله وسایل خریداری شده از یک کمپانی انگلیسی بودند که تحت سفارش و حمایت مالی مظفرالدین‌شاه به ایران ارسال شدند. پس از اینکه این وسایل و ادوات عکاسی و سینما به سفارش مظفرالدین‌شاه در ایران وارد شد، به سرعت در جامعه ایران رواج پیدا کرد و توسط افرادی از جمله میرزا ابراهیم خان صحاف باشی، سالن‌های نمایش فیلم دایرشد و این پدیده به‌ عنوان یک صنعت مورد استفاده قرار گرفت.