پرسش:
از منظر آموزه هاي وحياني وظايف پدر و مادر نسبت به فرزندان و بالعکس وظايف فرزندان نسبت به والدين چگونه است و آيا مسئله «عاق» طرفيني است؟
پاسخ:
به نحو اجمال، اهميت رعايت حقوق والدين (پدر و مادر) در قرآن به حدي است که در چند آيه بعد از نهي از شرک به خداوند، به آن امر شده است و در روايات نيز جزو با فضيلت ترين اعمال ذکر شده است. اما مصاديقي که در قرآن و روايات از حقوق ذکر شده عبارت اند از:
- مؤدبانه با پدر و مادر سخن گفتن و برخورد متواضعانه با آنها
- درخواست رحمت از خدا برای آنها
- اطاعت آنها در غير معصيت الهی
اما به نحو تفصيل در قرآن و روايات به موضوع حقوق پدر و مادر بر فرزندان توجه فراواني شده است؛ که در طي محورهاي زير به اين موضوع پرداخته مي شود:
اهميت حقوق پدر و مادر
قرآن به حقوق پدر و مادر آن چنان اهميت مي دهد که در چند مورد بعد از نهي از شرک به خداوند، احسان و نيکي به پدر و مادر را سفارش مي کند. به عنوان مثال در بيان عهدي که از بني اسرائيل گرفته است مي فرمايد: «و [به ياد آوريد] زماني را که از بني اسرائيل پيمان گرفتيم که جز الله را عبادت نکنيد و به پدر و مادر نيکي کنيد» (بقره - 83) مشخص است که پيمان گرفتن بر نيکي به والدين، بر اهميت اين امر اشاره مي کند. در جاي ديگر با عبارت «و قضي ربک» به معناي اين که «پروردگارت حکم قطعي کرد» و باز بعد از نهي از شرک، به احسان پدر و مادر امر مي کند. «و قضي ربک لّاتعبدوا الّا ايّاه و بالوالدين احسانا ...» «و پروردگارت حکم کرد که جز او را عبادت نکنيد و به پدر و مادر نيکي کنيد» (اسراء - 23)
چنين مطالبي به کرات در آيات 36 سوره نساء، 151 سوره انعام، 8 سوره عنکبوت و 15 سوره هاي لقمان و احقاف نيز آمده است.
علاوه بر اين تأکيدها، قرآن با ذکر نيکويي اوليا و انبياي الهي به والدين خود به نحو ديگري به اهميت اين مطلب تأکيد نموده است؛ مثلاً در سوره مريم، ضمن بيان فضايلي که در وجود حضرت يحيي(ع) به وديعه نهاده، او را نيکوکار به والدينش خوانده است. «و بَرّا بوالديه و لم يکن جبّاراً عصيّاً» (مريم 14)
در روايتي حضرت امام صادق(ع) در جواب اين سؤال که کدام اعمال برترند؟ مي فرمايند: «نماز اول وقت، نيکي به والدين و جهاد». آوردن نيکي به پدر و مادر بعد از نماز اول وقت و قبل از جهاد نشان از اهميت آن نزد ائمه دارد. در روايتي ديگر از امام صادق(ع) نقل شده که نيکي به پدر و مادر را چه صالح باشند و چه بدکار، از جمله مواردي شمرده اند که هيچ کس نمی‌تواند بهانه اي در آنها بياورد. (التهذيب، ج 6، ص350)
مصاديق حقوق والدين در قرآن و روايات
در قرآن و روايات مصاديق و مواردي از حقوق پدر و مادر بر فرزندان را به صورت جزئي بيان کرده است که به بعضي از آنها اشاره مي کنيم.
1- خوش سخنی
در آيه اي مي فرمايد: «... چون يکي يا هر دو [پدر و مادر] به پيري رسند حتي به آنان «اُف» مگو و آنها را از خود مران بلکه بزرگوارانه با ايشان سخن بگوي» (اسراء- 23) در روايتي نيز امام صادق(ع) مي فرمايند اگر کمتر از «اف» عبارتي وجود داشت خداوند از آن نهي می‌فرمودند. (کافي، ج 2، ص 349)
2- تواضع در مقابل آنها
در ادامه آيه بالا مي فرمايد: «و بال هاي تواضع خويش را از روي رحمت و مهرباني در برابر پدر و مادر فرود آر» (اسراء - 24) تعبير استعاري «فرود آوردن بال رحمت» در اين آيه بر حد اعلاي تواضع در برابر والدين دلالت مي کند.
3- اطاعت از آنها
در روايتي از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: «فرزند سه وظيفه در قبال پدر و مادر دارد؛ شکرگزاري آنها در همه حال، اطاعت آنها در آنچه امر و نهي مي کنند (در غير معصيت الهي) و خيرخواهي آنها در آشکار و خفا» (بحار الانوار، ج 75، ص 236)
4- دعا برای آنها
در همان آيات به دعا کردن براي پدر و مادر امر مي فرمايد: «... و بگو پروردگارا بر آنها [پدر و مادر] رحم کن همان طور که آنها مرا در کوچکي تربيت کردند» (اسراء 24)
علاوه بر اينها به موارد جزئي تري نيز اشاره شده است؛ مثل روايتي از امام موسي بن جعفر(ع) که فرمودند از پيامبر(ص) درباره حق والد بر فرزند سؤال کردند ايشان جواب داد که فرزند نبايد والدين خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گيرد و موجب توهين ديگران به ايشان شود (کافي، ج 2، ص 158) و در آيه اي نيز انفاق به والدين را مقدم بر هر انفاقي مي کند و مي فرمايد: «از تو مي پرسند که چه انفاق کنند. بگو هر مالي که مي بخشيد پس به والدين و نزديکان و ... ببخشيد» (بقره - 215)
روزنامه كيهان، شماره 21518 به تاريخ 4/10/95، صفحه 8 (معارف)