مساجد، رسالت، و آسیب‌ها
حجت‌الاسلام و المسلمین احمد صادقی اردستانی
درباره مسجد که کهن‌ترین و اصیل‌ترین پایگاه دینی و عبادی و مرکز بیان احکام و معارف ناب توحیدی و نیز کانون وحدت و اخوّت اسلامی و تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌های اجتماعی و حرکت‌های فکری و فرهنگی جامعه اسلامی است، احکام، مسائل و وظایف مهمی مطرح شده که در این مقال، مطالبی را در بیانات پیشوایان معصوم، به طور خلاصه به مطالعه می‌گذاریم:
۱ـ اولین مسجد در مدینه
پیامبر عالی‌مقام اسلام(ص) نزدیک ظهر روز دوشنبه، دوازدهم ماه ربیع‌الاول سال اول هجرت، به محلة «قُبا» در جوار مدینه منوره وارد شد و روزهای سه‌شنبه، چهارشنبه و پنج‌شنبه را نیز در همان محل اقامت نمود و با کمک یاران مخلص خویش، اولین مسجد را تأسیس نمود که قرآن کریم با توجه به تأسیس مسجدی با عنوان «مسجد ضرار»، که از سوی مخالفان، به منظور استمرار کفر و نفاق و تفرقه‌افکنی در میان مؤمنان و کمینگاه برای نبرد با خدا و رسول اختیار کرده بودند،۱ فرموده است: «هرگز در آن مسجد (ضرار) مایست، زیرا مسجدی (قبا) که از روز نخستین، بر پایه «تقوا» بنا شده، سزاوار است که در آن به نماز بایستی…»۲ بدین‌سان، خداوند متعال تکلیف مؤمنان را نسبت به «مسجد اصیل» و نیز تاریخ کلی آن را بیان کرده است.
۲ـ خانه‌های خدا
طبق حدیثی که از رسول گرامی اسلام(ص) وارد شده، آن حضرت فرموده: «به یقین خانه‌های خدا در روی زمین، مسجدها هستند و حقّ خداست که زائران خویش را در مسجدها، تکریم کند و گرامی بدارد.»۳
امام صادق(ع) نیز فرمود: «بر شماست که در مسجدها حضور یابید، زیرا آنها خانه‌های خداوند در زمین هستند، و هر کس با طهارت (وضو یا غسل) بر آنها وارد شود، خداوند او را از گناهان پاک می‌گرداند و او را در زمره زائران خویش می‌نویسد. بنابراین در مسجدها زیاد نماز و دعا بخوانید، و نیز در نقاط مختلف آن نماز بگزارید؛ زیرا هر نقطه‌ای از مسجد که در آن نماز خوانده شده، روز قیامت به نفع نمازگزار شهادت می‌دهد.»۴
۳ـ مسجدسازی
ساختن مسجد به منظور تأسیس مرکز عبادت خداوند، راز و نیاز خالصانه بندگان، محل اجتماع اهل ایمان و کانون مهر و محبت و گره‌گشایی از مشکلات جامعه اهل ایمان و بالاخره یک مصداق عالی «باقیاتالصالحات» تا آنجا مورد تأکید و تأییدپیشوایان عالیقدر اسلام قرار گرفته که پیامبراکرم(ص) فرموده: «هر کس به منظور اطاعت خداوند مسجدی بسازد، اگرچه به اندازه لانه تخم‌گذاری مرغ «قطاه» [که به اندازه یاکریم است] باشد، خداوند برای او در بهشت خانه‌ای به وجود می‌آورد.»۵
ابوعُبیده حذاء می‌گوید: وقتی این را از امام صادق(ع) شنیدم، به هنگامی که به مکه می‌رفتم، با تعدادی سنگ دور هم چیدن، برای نمازخواندن، چهاردیواری کوچکی به منظور مسجد ساختم، وقتی عبور آن حضرت به آنجا افتاد، پس از سلام عرض کردم: «امیدوارم با ساختن این مسجد کوچک، منظور شما را عملی کرده باشم. آیا این عمل مصداق مسجدسازی است؟» فرمود: «آری، چنین است.»۶
۴ـ تعمیر و بازسازی مسجد
درباره تعمیر و بازسازی مساجد که یک آموزه قرآنی و عقلانی و گاهی ضروری است، نکات مهمی باید موردتوجه قرار گیرد:
الف) قرآن کریم، پس از آنکه مشرکان را از حق دخالت و تعمیر مساجد منع می‌کند،۷ صرفاً کسانی را مجاز به تعمیر مسجدها می‌داند که دارای پنج شرط باشند: ایمان به خدا، ایمان به روز قیامت؛ به پا داشتن نماز، پرداخت زکات؛ خداترسی و اطاعت و پرهیز از گناه.۸
ب) وقتی سخن از «تعمیر مسجد» به میان می‌آید، متأسفانه ذهن برخی افراد تنها متوجه تعمیر ساختمان و در و پنجره و رنگ‌آمیزی و آراستن محراب و منبر و خلاصه متوجه جلوه ساختمان و جنبه ظاهری مسجد می‌گردد، در صورتی که عمران و آبادانی اعتقادی و فرهنگی و ترویج معارف ناب اسلامی، عبادت آگاهانه و رشد و تعالی‌بخشی افراد جامعه، کمتر مورد توجه است، یا اصولاً نادیده گرفته می‌شود و به ظواهر نمایشی و گاهی انحرافی و عوام‌فریب بسنده می‌شود! این وضع نگران‌کننده در صدر اسلام هم مطرح بود؛ لذا ابوذر غفاری می‌گوید: به رسول خدا(ص) عرض کردم: «تعمیر مساجد به چه صورت تحقق می‌یابد؟» فرمود: «در مسجدها سر و صدای بلند نباشد، سخنان و کارهای باطل صورت نگیرد، خرید و فروش در مسجدها انجام نشود، حرفها و کارهای لغو و بیهوده ترک شود. اگر کسی این جهات را رعایت نکند، روز قیامت جز خویشتن کسی را سرزنش ننماید.»۹
بنابراین تعمیر و آبادانی مسجدها به این است که افراد در آن حضور یابند و آرامش و سکوت برقرار باشد، تا عبادت خالص و بیان احکام دین و تعلیم و تربیت به‌خصوص نسل جوان و بالاخره رشد و تکاملی اخلاقی، معرفتی و انسانی صورت پذیرد.
۵ـ حضور چشمگیر در مسجد
باتوجه به فلسفه ساختن مسجد و اهمیت و قداست آن، حضور جدی و فعال مؤمنان در مسجد لازم است. در این مورد به طور کلی به چهار دلیل بسنده می‌کنیم:
الف) سفارش به رفتن به مسجد؛ زیرا رسول خدا(ص) فرمود: «هر کس برای شرکت در نماز جماعت در مسجدها حضور یابد، با هر قدمی که برمی‌دارد، تا به خانه برگردد، ده گناهش بخشیده می‌شود و ده پاداش به او داده می‌شود، و ده درجه ترفیع مقام می‌گیرد.»۱۰
ب) از سوی دیگر، اگر مسجدها خالی از افراد شود و بدین نحو عمران و آبادانی خود را از دست دهد، از جمله مواردی است که از دست مردمان به خداوند شکایت می‌کند، امام صادق(ع) فرمود: «ثلاثه یَشکون الی الله عزوجل: مسجدٌ خرابٌ لا یُصلّی فیها اهله، و عالمٌ بین جُهّال، و مُصحفٌ معلّق قد وقع علیه الغبار لا یُقرأ فیه:۱۱سه چیز در پیشگاه خداوند شکایت می‌کنند: مسجدی که خراب باشد (چون) اهل (محل) در آن، نماز نمی‌خوانند، عالمی که در میان افراد نادان قرار گیرد (و قدرش را ندانند) و قرآنی که معطل و غبارگرفته باشد و قرائت نشود.»
ج) اهمیت حضور در مسجد برای خواندن نماز تا آنجاست که امام علی(ع) فرمود: «نماز همسایه مسجد، اگر در مسجد خوانده نشود، نماز کاملی نیست، مگر اینکه عذر (موجهی) داشته یا بیمار باشد.» سؤال شد: «همسایه مسجد کیست؟» فرمود: «هر کس صدای اذان مسجد را می‌شنود.»۱۲
د) با عنایت به بیان پیامبر(ص) که فرمود: «هر گاه مشاهده کردید کسی مرتب در مسجدها حضور می‌یابد، به ایمانش گواهی دهید»،۱۳ امام علی(ع) در کوفه مقر خلافت خویش، با رعایت مصالح، به عنوان یک رفتار تنبیهی و تفکیک صف مؤمنان از دیگران، در مورد کسانی که در مسجد برای نماز حضور نمی‌یافتند، خطابه‌ای ایراد نمود و اعلام داشت: «افرادی که در مسجد و در نماز جماعت ما شرکت نمی‌کنند، با ما هم‌غذا نشوند، از ما مشورت نگیرند، با ما پیوند ازدواج برقرار نکنند و از بخشش مالی ما چیزی دریافت ندارند.»۱۴
۶ـ تعطیل‌کردن مسجد
تعطیل کردن مسجد و محروم نمودن مؤمنان از اقامه نماز و ذکر خداوند، از گناهان بزرگ است که زیان مادی و معنوی آن متوجه فرد و جامعه می‌گردد. قرآن کریم می‌فرماید: «چه کسی ستمکارتر از اوست، که نگذارد در مساجد نام خدا برده شود، و در ویرانی آنها بکوشد؟»۱۵
شأن نزول این آیه و آیات قبل نشان می‌دهد که نخست روی سخن در این آیه، به هر سه گروه: یهود، نصاری و مشرکان است که با ایجاد وسوسه و بهانه‌جویی‌ها، تلاش می‌کردند مسلمانان به سوی «بیت‌المقدس» نماز بخوانند. تا «مسجدالحرام» و کعبه را از رونق بیندازند؛۱۶ ولی براساس تفسیر طبرسی، جلوگیری‌کنندگان فقط گروه‌های فوق نیستند و نیز مسجد هم فقط «مسجدالحرام» نیست، بلکه هرکسی در هر مکانی، و تعطیل کردن هر مسجدی را شامل می‌شود که گناه بزرگی محسوب می‌گردد، به دلیل حدیثی که امام‌علی(ع) در این باب مطرح کرده است.
حضرت امام علی(ع) فرموده: منظور این آیه، همه مسجدهای روی زمین هستند، چون رسول خدا(ص) فرمود: برای من، سراسرزمین مسجد قرار داده شده و خاکش هم پاک‌کننده است.۱۷
برخی مفسران قرآن نوشته‌اند: «جلوگیری از ورود به مسجد و ذکر نام پروردگار و کوشش در تخریب آن، تنها به این نیست که مثلاً با بیل و کلنگ ساختمان مسجد را ویران سازند، بلکه هر عملی که نتیجه‌اش تخریب مساجد و از رونق انداختن آن باشد، مشمول همین حکم است.»۱۸
جابر بن عبدالله انصاری روایت می‌کند پیامبر(ص) فرمود: «روز قیامت سه چیز نزد خدا شکایت می‌کند: قرآن، مسجد و عترت. قرآن می‌گوید: پروردگارا،مرا سوزاندند و پاره کردند. مسجد می‌گوید: خداوندا، مرا تعطیل کردند و ضایع نمودند. و عترت می‌گوید: ای خدا، ما را کشتند، طرد کردند و آواره نمودند. من اکنون روی دو زانو می‌نشینم و با آنان، مخاصمه می‌کنم! آنگاه خداوند متعال می‌فرماید: من، از پیکار با آنان از تو شایسته‌ترم.»۱۹
بنابراین اخلال در کار مسجد و تعطیل نمودن آن، که پایگاه عبادت خدا و هدایت خلق به سوی حقایق اسلام عزیز و معرفت نسبت به اهل‌بیت پیامبر(ص) و رشد و تکامل اعتقادی و اخلاقی جامعه است، موجب چنین مجازات‌های سنگین دنیوی و اخروی بوده، هر مسلمانی در زمان و مکانی، باید در رفع آنها کوشش مؤمنانه نماید.
۷ـ مساجد سنگرند
امام راحل «مساجد را سنگر» نامید.۲۰ سنگر، پناهگاه، جان‌پناه، دیوار یا گودال یا برآمدگی از خاک و سنگ، یا شاخ و بال درخت است که سربازان هنگام جنگ برای خود درست می‌کنند و در پناهش قرار می‌گیرند، تا از تیراندازی دشمن آسیب نبینند.۲۱
آری، اگر امروز، آسیب‌های اجتماعی چون: دروغ، سرقت، تقلب، خشونت، اعتیاد، اراذل و اوباش‌گری، احتکار، تعرض، تبهکاری، جنگ روانی، التهاب‌آفرینی، حرام‌خواری و سایر ناهنجاری‌های اعتقادی ـ اخلاقی شایع شده، یک علت مهمش این است که به جهاتی، این سنگرها ضربه دیده است. اگر رئیس قوه قضائیه در گفتگوی تلویزیونی شبکه اول اعلام می‌کند: «حجم پرونده‌های وارده در سال ۱۳۹۳ به ۱۵میلیون فقره رسیده است!»۲۲و در موارد متعددی از کمبود اعتبار و قاضی و احیاناً کادر قضایی، سخن به میان می‌آید، یک جهت عمده‌اش را غفلت از اهمیت برنامه‌ریزی کارآیی و کادرسازی «سنگرهای مساجد» می‌توان دانست.
وقتی دبیر ستاد عالی هماهنگی و نظارت کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد «برای مقابله با تهاجم فرهنگی در سال ۱۳۸۷، از وجود ۷۲هزار مسجد در سراسر کشور خبر می‌دهد»،۲۳ اما رئیس هیأت امنای انجمن حامیان توسعه حوزه‌های علمیه با استناد به گفته مدیران سازمان مساجد، «یکی از بزرگترین مشکلات امروز را کمبود روحانی در جامعه، مساجد و مراکز مختلف و بالاخره از ۳۰هزار مسجد فاقد روحانی در کشور به عنوان یک نقص بزرگ می‌داند و اظهار نگرانی می‌کند!»۲۴ در اینجا، یک توضیح و یک سؤال می‌توان مطرح کرد:
توضیح: اگرچه از کمبود روحانی و قهراً اقامه جماعت، اظهار نگرانی شده و آمار فوق هم اعلام گردیده، اما صرف‌نظر از «کیفیت»، جای خرسندی است که در بسیاری از ادارات، کارخانه‌ها و مؤسسات دولتی و خصوصی در سراسر کشور، اقامه جماعت صورت می‌گیرد.
سؤال: با وجود حوزه‌های علمیه قم ، مشهد، اصفهان، تهران، شیراز، یزد و سایر کلان‌شهرها و برخی شهرستان‌ها، که تعداد روحانی آنها، از پنج نفر به بیش از صد نفر افزایش یافته، باز هم «۳۰هزار مسجد فاقد روحانی است»؟!
سال ۱۳۴۱ که بنده وارد حوزه علمیه قم شدم، جمعیت طلاب، فضلا، اساتید، علما و خلاصه کل روحانیان این حوزه، حدود پنج‌هزار نفر تخمین زده می‌شد، درحالی که نفوس کشور، حدود ۳۴ میلیون نفر اعلام می‌گردید. با این‌همه، بدون در اختیار داشتن «تریبون ملی»، می‌توانست سنگرهای مساجد و کرسی‌های تبلیغات اسلامی اداره کند و پلیس آن روزها نیز با حلول ماه مبارک رمضان و ماههای محرم و صفر، از کاهش گناهان و آسیب اجتماعی اظهار خرسندی می‌کرد؛ اما امروز (در عین حالی که تخریب شبکه‌های مجازی را نمی‌توان نادیده گرفت) باز هم با کمبود روحانی و «مساجد فاقد روحانی» مواجهیم؟
آیا با توجه به ارزش و عظمت انقلاب اسلامی در ایران و تأثیر چشمگیرش بر سایر جوامع و حتی غیراسلامی، نمی‌بایست این «حوزه خطیر و سرنوشت‌ساز» را مورد کارشناسی همه‌جانبه، فراگیر و کارساز قراردهیم؟ سرمایه‌های مادی و معنوی را ارزیابی و کاربرد آنها را در جهت «تحکیم مناسبات اخلاقی و حقوقی و اقتصادی» و کاهش ناهنجاری‌ها و آسیب اجتماعی، مورد مطالعه دقیق و مدیریت پویا قرار دهیم؟ مساجد را و مدیریت آنها را مورد «آسیب‌شناسی» قرار دهیم، مقتضی را موجود، و موانع را مفقود گردانیم؟ تا قول امام راحل(ره) محقق گردد که: «سنگرها را پر کنید، اینها (دشمنان) از مسجد می‌ترسند.»۲۵ همچنین آن بزرگوار فرمود: «اگر مسجد و ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت به اسلام بکنید، پشت به مسجد بکنید…»،۲۶ «استقامت هر مسجدی و اهل هر مسجدی به عهده امام مسجد است.»۲۷
آری، این مسجدها بودند که عناصر مبارزه را ساختند و همین مسجدها بودند که جوانان و نیروهای دفاع مقدس را پروردند و با یاری مردم، جبهه‌های مادی و معنوی دفاعی را تأمین و اعزام داشتند؛ اما اکنون که آن تعداد از مساجد «فاقد روحانی هستند»، چرا و چه باید کرد؟
پی‌نوشت‌ها:
۱و۲ـ توبه (۹) آیات ۱۰۷ و ۱۰۸، ورک، دکتر محمد ابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام(ص)، ص۲۲۸ـ 225.
۳ـ متقی هندی، کنزالعمال، ج۷، ص۶۵۱، ح 20740.
۴ـ امالیشیخ صدوق، ص۲۶۳، ج۸، علامهمجلسی، بحارالانوار، ج۸۰، ص۳۸۴، ح 59.
۵ـ کنزالعمال، ج۷، ص ۶۵۰، ح ۲۰۷۳۱؛ شیخ حر عاملی، وسائلالشیعه، ج۳، ص۴۸۶، باب۸، ح 2.
۶ـ وسائلالشیعه، ج۳، ص۴۸۵، باب ۸، احکام‌المساجد.
۷و۸ـ توبه (۹) آیات ۱۷ و 18.
۹ـ بحارالانوار، ج۷۴، ص 185.
۱۰ـ وسائلالشیعه، ج۳، ص۴۸۳، ح۳؛ ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، شیخ صدوق، ص 50.
۱۱ـ شیخ کلینی، کافی، ج۲، ص۶۱۳، بحارالانوار، ج۸۰، ص 385، شیخ صدوق، الخصال،۱۴۲، ح۱۶۳، شیخ حر عاملی، وسائلالشیعه، ج۳، ص۴۸۴، ح 1.
۱۲ـ بحارالانوار، ج۸۰، ص 379.
۱۳ـ کنزالعمال، ج۷، ص۶۵۲، ح 20749.
۱۴ـ وسائلالشیعه، ج۳، ص۴۸۰، ح 9.
۱۵ـ بقره(۲)، 114.
۱۶ـ تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۰۹، به نقل از تفسیر فخر رازی.
۱۷ـ طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۹۱؛ وسائلالشیعه، ج۳، ص۵۹۳، ح۷، بحارالانوار، ج۸۰، ص 340.
۱۸ـ تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۱۱، چ 23.
۱۹ـ شیخ صدوق، الخصال، ص۱۷۵، ح۲۳۲، وسائلالشیعه، ج۳، ص۴۸۴، ح 2.
۲۰ـ امام خمینی، صحیفه امام، ج۱۲، ص 393.
۲۱ـ فرهنگ عمید، ص 625.
۲۲ـ روزنامه اطلاعات، ۳ تیرماه ۱۳۹۴، شماره ۲۶۱۸۸، ص 13.
۲۳ـ پژواک قم، هفته‌نامه فرهنگی اجتماعی، ۱۲، اسفند ۱۳۸۷، سال اول شماره ۴۹، ص 1.
۲۴ـ نشریه هفتگی افق حوزه، ۷ خرداد ۱۳۹۳، شماره ۳۹۱، ص 10.
۲۵ـ صحیفه امام ره، ج۱۲، ص۳۹۳.
۲۶ـ همان، ج۱۳، ص 21.
۲۷ـ همان، ج۹، ص 479.
شنبه ۱۷ شهریور ۱۳۹۷
روزنامه اطلاعات