پیرنیا و 4 دوره نخست وزیری ناکام

پنج شنبه 23 شهریور ماه 1396

اولین نخست وزیر دوران مشروطه چه سرگذشتی داشت؟

علیرضا صدقی

میرزا حسن خان مشیرالدوله که بعد از ممنوعیت استفاده از القاب و عناوین دوران قاجاریه از طرف رضا شاه نام‌خانوادگی پیرنیا را برای خود انتخاب کرد، از نخست وزیران معروف دوران مشروطه است که چهاربار به عنوان نخست وزیر انتخاب شده و با اینکه مجموع چهار دوره نخست‌وزیری او بیش از پانزده ماه نبوده در مقاطع حساسی زمام امور کشور را در دست داشته است.
میرزا حسن خان مشیرالدوله پسر میرزا نصرالله خان مشیرالدوله اولین نخست وزیر مشروطیت است. وی در سال 1291 هجری قمری در تبریز متولد شده و پس از انجام تحصیلات مقدماتی برای تحصیلات عالی به روسیه رفته و در مدرسه نظام و سپس مدرسه حقوق سن پترزبورگ تحصیل کرده است. میرزا حسن خان پس از خاتمه تحصیلات در روسیه و آموختن زبانهای روسی و فرانسه به عنوان (آتاشه) یا وابسته سفارت ایران در پایتخت روسیه استخدام شد و هنگامی که پدرش به وزارت خارجه منصوب شد به ایران احضار و در سمت رییس دفتر پدرش در وزارت خارجه مشغول کارشد. انقلاب مشروطیت در همین زمان به نقطه اوج خود رسید و پس از مأجرای تحصن مشروطه طلبان در سفارت انگلیس، مظفرالدین شاه میرزا نصرالله خان مشیرالدوله را که در سمت وزارت خارجه با دیپلماتهای خارجی مقیم تهران به خصوص وزیر مختار انگلیس روابط نزدیکی برقرار کرده بود، به سمت رئیس الوزراء تعیین کرد تا با جلب رضایت انگلیسی به غائله خاتمه بدهد. مشیرالدوله با گرفتن فرمان مشروطیت از مظفرالدین شاه موجبات بازگشت علمای مهاجر به تهران و خروج متحصنین از سفارت انگلیس را فراهم ساخت و پسرش میرزا حسن خان که تازه از مظفرالدین شاه لقب مشیرالملک گرفته بود در تدوین نظامنامه انتخابات و قانون اساسی که بخش عمده آن ترجمه و اقتباس از قانون اساسی بلژیک بود نقش مهمی ایفا کرد.

بعد از اعلام مشروطیت میرزا حسن خان مشیرالملک که بعد از مرگ پدر درسال 1286 شمسی وارث لقب مشیرالدوله شد به ترتیب در کابینه های مختلف سمت وزارت عدلیه و امور خارجه و معارف و تجارت و علوم و اوقاف را داشت و در بعضی از این مقامات مانند وزارت عدلیه و وزارت خارجه در چند کابینه مختلف انجام وظیفه کرد تا اینکه سرانجام در اسفند ماه سال 1293 شمسی برای اولین بار با رأی تمایل مجلس به سمت رئیس الوزراء انتخاب شد. مهمترین کار مشیرالدوله در اولین دوره نخست وزیری مذاکره با دولتین روس و انگلیس برای تخلیه ایران از قوای اشغالی آنها و لغو اختیارات فوق العاده مسیو مرنار بلژیکی رئیس کل گمرک ایران بود. انگلیسی ها به واسطه سر سختی مشیرالدوله در تخلیه ایران از قوای انگلیس نسبت به او نظر مساعدی نداشتند و در مجلس هم، با اینکه به اتفاق آراء به نخست وزیری مشیرالدوله اظهار تمایل کرده بود، از آغاز دومین ماه زمامداری تحریکاتی علیه او آغاز شد که به استغفای مشیرالدوله از ریاست دولت انجامید. مدت زمامداری مشیرالدوله در اولین دوره نخست وزیری او پنجاه روز بود.

میرزا حسن خان مشیرالدوله برای دومین بار پس از بازگشت احمدشاه از سفر اروپا در بهار سال 1299 شمسی، به دنبال جنجال بر سر قرارداد 1919 ایران و انگلیس و استعفای وثوق‌الدوله، به نخست وزیری منصوب شد. در کابینه جدید مشیرالدوله برای نخستین بار چهار نفر به مقام وزارت منصوب شدند، که از آن جمله دکتر محمد مصدق (مصدق السطنه) وزیر جدید عدلیه بود. هنگامی که مشیرالدوله برای دومین بار به نخست وزیری منصوب شد انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی در جریان بود و اولین تدبیر او برای اینکه دولت را از قید تعهدات ناشی از قرارداد1919 رها سازد موکول ساختن اجرای این قرارداد به نظر مجلس آینده بود. مشیرالدوله در این دوره از زمامداری خود با مشکلات بزرگ دیگری هم مواجه بود که از جمله مهمترین آنها می‌توان به قیام میرزا کوچک خان جنگلی در گیلان و قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز اشاره کرد. مشیرالدوله در هر دو مورد برای حل مشکل از طریق مسالمت آمیز سعی فراوان کرد، ولی نتیجه‌ای نگرفت. با اعزام مخبرالسلطنه به تبریز غائله خیابانی سرکوب و خود او کشته شد، ولی قوای اعزامی به رشت از عهده جنگلی‌ها برنیامد و این مشکل تا پایان دوره دوم زمامداری مشیرالدوله برجای ماند. از سوی دیگر انگلیسی ها که از تعلیق قرارداد 1919 ناراضی بودند بنای کارشکنی و مخالفت با مشیرالدوله را گذاشتند و مشیرالدوله ناچار روز سوم آبان 1299 از کار کناره گرفت.

مشیرالدوله برای سومین بار، یازده ماه پس از کودتای 1299 با رأی تمایل اکثریت قریب به اتفاق نمایندگان مجلس، به نخست وزیری منصوب شد. در کابینه جدید مشیرالدوله که روز سوم بهمن 1300 شمسی به مجلس معرفی شد، سردار سپه (رضاخان) وزیر جنگ، سردار معظم خراسانی (تیمورتاش) وزیر عدلیه، حکیم الملک وزیر خارجه و مدیر الملک وزیر مالیه بودند. احمدشاه بعد از رأی اعتماد مجلس به دولت مشیرالدوله عازم اروپا شد و میدان برای ترکتازی سردار سپه مهیا گردید. مداخلات سردار سپه در کار دولت منجر به استعفای مشیرالدوله از مقام نخست وزیری گردید، ولی احمدشاه در پاسخ استعفای تلگرافی مشیرالدوله مصرانه از او خواست از استعفا منصرف شده به کار خود ادامه دهد. مشیرالدوله پس از دریافت تلگراف شاه از استعفای منصرف شد ولی در مقابل تحریکات سردار سپه دوام نیاورد و بعد از چهار ماه و نیم زمامداری از کار کناره گیری کرد.

مشیرالدوله برای چهارمین و آخرین بار روز 26 خرداد سال 1302 با رأی تمایل مجلس و فرمان احمدشاه به نخست وزیری رسید و بار دیگر به ناچار رضاخان سردار سپه را به وزارت جنگ خود برگزید. در چهارمین حکومت مشیرالدوله، مصدق السلطنه وزیر خارجه، ذکاءالمک فروغی وزیر مالیه و حکیم المک وزیر عدلیه بودند. مهمترین وظیفه چهارمین دولت مشیرالدوله انجام انتخابات مجلس پنجم بود، زیرا با اوضای که پیش آمده بود چنین به نظر می رسید که مجلس پنجم سرنوشت ساز خواهد بود. رضاخان هم که متوجه اهمیت موضوع بود و نقشه هایی در سر داشت، به وسیله نظامیان تحت فرمان خود در کار انتخابات مداخله می کرد. در این میان احمدشاه هم برای بار سوم به فکر مسافرت به اروپا افتاد و تلاش مشیرالدوله برای انصراف شاه از مسافرت در این موقعیت حساس به جایی نرسید. مشیرالدوله که خود را حریف سردارسپه نمی دید تصمیم گرفت به نفع قوام السلطنه از کار کناره گیری کند و احمد شاه را هم به صدور فرمان نخست وزیری قوام السلطنه راضی کرده بود، که سردار سپه متوجه قضیه شد و قوام السلطنه را به بهانه اینکه مشغول توطئه ای علیه او بوده و قصد ترور او را دارد توقیف کرد. مشیرالدوله برای آزادی قوام السطنه به احمد شاه متوسل شد، ولی تنها کاری که احمد شاه توانست برای قوام السلطنه انجام دهد جلب رضایت رضاخان برای تبعید او به اروپا بود.
مشیرالدوله که احساس می کرد دیگر کاری از او ساخته نیست و بعد از رفتن شاه از ایران رضاخان کارها را قبضه خواهد کرد، در اواخر مهرماه 1302 استعفای خود را تقدیم احمد شاه کرد. احمدشاه با اکراه استعفای او را پذیرفت و چون دیگر کسی در آن شرایط آماده قبول مسئولیت نبود روز سوم آبان 1302 فرمان نخست وزیری سردار سپه را صادر نموده و عازم اروپا شد.
مشیرالدوله در ادوار پنجم و ششم و هفتم از تهران به وکالت مجلس انتخاب شد، ولی در دوره هفتم از قبول وکالت خودداری نمود و به تحقیق و ترجمه پرداخت و کتاب ایران باستان را در همین دوران به رشته تحریر در آورد. مشیرالدوله در سال 1314 درگذشت.