نقش روحانیت شیعه در پیروزی انقلاب اسلامی

نقش روحانيت شيعه در پيروزي انقلاب اسلامي

بازخوانی هفت کتاب پیرامون انقلاب اسلامی(2)

کتاب فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی با بررسی رفتار سیاسی در فرهنگ سیاسی جامعه ایران بر آن است تا به سوالات زیر پاسخ گوید:

• فرهنگ سیاسی و رفتار سیاسی بطور کلی چه رابطه ای با هم دارند؟

• بین ساختار سیاسی - اجتماعی و فرهنگ سیاسی چه رابطه ای وجود دارد؟

• ساخت کلی فرهنگ سیاسی شیعه چیست و چگونه تبیین می‌شود؟
• رفتار سیاسی مردم ایران در جریان و روند منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی سالهای 1342 تا 1357 چگونه بروز یافته است؟

• رابطه بین فرهنگ سیاسی شیعه و رفتارهای سیاسی مردم در دوره مورد نظر تحقیق، چگونه تبیین می‌شود؟

روند پاسخگوئی کتاب به این پرسش ها به صورت زیر می‌باشد:

فرهنگ از مقولاتی است که در حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی دارای تعاریف متفاوت است. فرهنگ آمیزه‌ای از ساخت سیاسی و اجتماعی و فکری و اخلاقی جامعه است و حاصل تاثیر آنها بر یکدیگر می‌باشد. بر اساس نظر نویسنده رهیافت فرهنگ سیاسی بر سنت ماکس وبر تکیه دارد. وبر تغییر و تحول بینش مذهبی را عامل اساسی تحولات و تحولات در فرهنگ سیاسی را نیز متاثر از بینش‌های مذهبی می‌داند. در فرهنگ سیاسی شیعه مجموعه‌ای همبسته از آرمانها، نگرشها و طرز برخوردهای کم و بیش ثابت درباره قدرت و سیاست وجود دارد که تحت تاثیر عقاید، نمادها، ارزشها و باورهای افراد و در متن تاریخ و حیات جمعی شیعیان شکل گرفته و تعیین کننده الگو‌های کنش و رفتار سیاسی آنان در پذیرش یا نفی حکومتها است. اصل امامت، انتظار، غیبت، اعتقاد به مشروع بودن حکومت غیر معصوم و فرد غیرمآذون از امام معصوم، شهادت، تقیه،عدالت و اصل امر به معروف و نهی منکر از مهمترین این مفاهیم اند. از نمادهای مذهبی در فرهنگ شیعه باید عاشورا، سوگواری و تعزیه و سنت یاد شهیدان اشاره نمود که بالقوه حاوی قدرت عظیمی در تحریک و بسیج مردم و دمیدن روح مبارزه‌گری و انقلاب است. عنصر اجتهاد و مرجعیت و نهاد مسجد و منبر نیز از عوامل موثر فرهنگ سیاسی شیعه می‌باشد. کنش و واکنش‌های فرهنگ سیاسی شیعه بطور کلی در سه تعریف می‌گنجد:

1. الگوی مسالمت ـ همکاری 2. الگوی انزوا 3. الگوی مقابله - انقلاب که در دوره 1342 تا 1357 غلبه با الگوی مقابله- انقلاب بوده است.

در این بررسی برای تبیین رفتار سیاسی، رابطه ذهن و رفتار - از طریق بررسی زمینه های معرفت شناختی دیدگاه ماکس وبر درباره رفتار انسانی- بررسی شده است.توصیف رفتار انسان اگر یکجانبه باشد ناقص و مبهم خواهد بود و این رفتار را باید به صورت همه جانبه مورد توجه قرار داد. شرح و تبیین رفتارهای سیاسی نیز از این قاعده مستثنی نیست.

مهمترین دیدگاه ها که در بحث از چگونگی شکل گیری رفتار سیاسی جمعی و انقلابی که از سوی صاحب نظران مطرح شده عبارتند از:

دیدگاه مبتنی بر روانشناسی سیاسی، دیدگاه مبتنی بر تعارض طبقاتی، دیدگاه کارکردی و دیدگاه مبتنی بر فرهنگ سیاسی.

نویسنده در مطابقتی که بین اندیشه های وبر و منابع دینی اسلامی و شیعی انجام داده، از تاثیر فرهنگ سیاسی بررفتار سیاسی بهره برده و بحث را با اشارات متعددی در قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه تکمیل نموده است؛ به عنوان مثال، در نامه معروف امیر المومنین به مالک اشتر،تقدم اولویت مسائل درونی و معنوی بر امور جاری و عینی و حکومتی بیان شده است. فرهنگ سیاسی، دینی با دو برداشت و قرائت از دین تعریف می‌شود قرائت سیاسی بازدارنده که مانع حرکت و فعالیت‌های سیاسی جامعه است و فرهنگ سیاسی فعال و ستیزه جو که موجب حرکت های سیاسی و نهضت های انقلابی می‌شود.

ادامه از صفحه 11- پیرامون فرهنگ سیاسی شیعه دیدگاهای مختلفی وجود دارد. که متاثر از دو دسته عناصر و عوامل نظری به معنای آموزه‌ها، باورها، نهادها و سنتهای مذهبی و تاریخی است که از جمله آنها می‌توان از دیدگاه پدیدار شناسانه و فلسفی نام برد که توسط هانری کربن عنوان شده است و تشیع را باطنی ترین مذهب اسلام می‌داند. دیدگاه دیگر دیدگاه آرمانخواهی شیعه است که یا «آرمانخواهی اصیل» است و به اهداف والای اجتماعی و سیاسی تعهد داشته و اعتقاد به عملی بودن آن دارد و یا«آرمانخواهی علیل» است که دستیابی به آرمانها را غیر ممکن می‌داند‌. دیدگاه سوم دیدگاه جامعه شناسی تاریخی است که آموزه های شیعه را به سه بخش «اقتدارگرائی» - که حامل فرهنگ سیاسی تبعی هستند - و«انقلابی گری الهام بخش» و «ضد مطلق گرایی» تقسیم نموده است. این سه دیدگاه در متن کتاب مختصراً به نقد و بررسی گذاشته شده است. کتاب،در بررسی سیر تاریخی تحول فرهنگ سیاسی شیعه و تشکیل دولتهای شیعی در دوره غیبت (از جمله آل بویه، نهضت سربداران و حکومت صفویان و...) تاثیر و تاثرات جریانات سیاسی و رفتار سیاسی شیعیان در تحولات گوناگون را بیان کرده و برداشت های سیاسی و غیر سیاسی که از فرهنگ عاشورایی انجام گرفته را مورد توجه قرار داده است. در پی این بررسی به عوامل موثر به ظهور قرائت انقلابی و اصیل خواهیم رسید که در زمینه تاریخی تحولات سیاسی،اجتماعی و فرهنگی ِظهور گفتمان مدرنیسم و نوسازی اتفاق افتاده است؛ سیاست ضد مذهبی محمد رضا پهلوی که در دنباله سیاست های ضد مذهبی رضا شاه ادامه می‌یابد، ظهور روشنفکری دینی که به احیای ابعاد ایدئولوژیک دین می‌انجامد - با نقش آفرینی پرچمدارانی نظیر شریعتی، مطهری، بهشتی - و ظهور مارکسیسم که باترویج ادبیات انقلابی مدعی نجات خلق می‌شود، سبب شکل گیری گفتمان اسلام انقلابی در شرایط ضد انقلابی و اقتدارگرای آن دوره گردیده و رهبری امام(ره) با بکارگیری تمامی عناصر فرهنگ سیاسی شیعه سبب شکل گیری الگوی رفتار انقلابی می‌شود.