شيخ طبرسي و علامه بزرگوار شيعه و صاحب تفسير كبير «مجمع‌البيان» در حدود سالهاي 468 يا 469 ه [1]در طبرس (مكاني ميان كاشان و اصفهان) متولد گرديد. او به كنيه «ابوعلي» والقاب «امين الدين» و «امين الاسلام» شهرت دارد. وي از طبرس به مشهد سناباد طوس رفت و ساكن آنجا شد. در سال 523 ه. به سبزوار كوچ و مورد عنايت اهالي و سادات آنجا واقع و تا آخر عمر ماندگار شد.[2]
خاندان طبرسي همه از بزرگان و عالمان دين به شمار مي‌روند. شيخ رضي‌الدين، پسر فضل بن حسن صاحب كتاب‌هاي مكارم الاخلاق و جامع الاخبار، علي طبرسي فرزند ديگر شيخ و علي بن حسن نوه طبرسي و صاحب كتاب مشكوة الانوار است.
از اساتيد او مي‌توان به ابن طوسي (مفيد ثاني)، مقري نيشابوري (مفيد رازي)، ابن بابويه قمي (جد شيخ منتجب الدين) محمدبن حسين بيهقي، دوريستي، واعظ بكرآبادي جرجاني، حسيني جرجاني، عبدالكريم بن هوازن قشيري و مهدي بن نزار حسيني قايني اشاره نمود.
علامه شاگردان زيادي را تربيت نموده، تعدادی از آنان عبارتند از:
فرزندش رضي‌الدين، ابن شهر آشوب صاحب كتاب المناقب، منتجب الدين، ابن بابويه قمي، راوندي كاشاني، هبة الله بن الحسن راوندي (قطب راوندي)، افطسي نيشابوري، عبدالله بن دوريستي، شاذان قمي، برهان الدين قزويني.[3]
آثار و تأليفات
علامه بزرگوار فضل بن حسن طبرسي داراي تأليفات ارزشمند و متعددي است كه از جمله مهمترين آنها مي‌توان به آثار ذیل اشاره کرد:
الآداب الدينيه للخزانة المعينيه؛
غنية العابد و منية الزاهد؛
اعلام الوري باعلام الهدي كه در 2 جلد به شيوه كتاب "الارشاد" شيخ مفيد نوشته شده و در خصوص زندگي ائمۀ اطهار(ع) مي‌باشد؛[4]
مجمع البيان كه بزرگ‌ترين و مهمترين اثر اوست كه در 10 جلد در تفسير قرآن به يادگار مانده است؛
جوامع الجامع (الوسيط) در 4 جلد كه به درخواست پسرش ابي‌نصر حسن در سال 542 ه. نوشته شده؛
الوجيزه تفسير يك جلدي كه بنام سلطان معين الدين به سال 521 تأليف گرديده؛
تاج المواليد، الكاشف الشاف[5]، النور المبين، الفائق[6]، اسرار الامامه، الجواهر، رساله حقايق الامور، عدة السفر و عمدة الحضر، العمدة في اصول الدين والفرائض والنوافل، كنوزالنجاح، مشكوة الانوار في الاخبار، معارج السوال، نثر اللآلي و روايت صحيفه الرضا اشاره نمود.[7]
مجمع‌البيان
عمده‌ترين و مهمترين اثر شيخ در تفسير، كتاب مجمع‌البيان مي‌باشد. اهميت اين اثر تفسيري گرانقدر به حدي است كه دوست و دشمن به تعريف و تمجيد آن پرداخته‌اند.
شيخ محمود شلتوت – رئيس سابق دانشگاه الازهر- از مؤلف تفسير مجمع‌البيان با عنوان "امام سعيد و امين الاسلام" ياد كرده و تفسيرش را در ميان تفاسير، جامع و بي‌نظير توصيف مي‌كند.[8]
صاحب جامع المقاصد، شيخ را فقيهي صاحب‌نظر در بين علماء مي‌داند و معتقد است كه نظيري مانند او در اين دوره پيدا نمي‌شود.[9]
اوضاع سياسي، اجتماعي و مذهبي
صاحب مجمع البيان در دوره حكومت سلجوقيان مي‌زيسته است كه معاصر با شاهان طغرل، آلب ارسلان، بركيارق، محمدبن ملكشاه و سنجر بن ملكشاه بوده و با خلفاي عباسي؛ القائم، المقتدي، المستظهر، المسترشد، الراشد والمقتضي بوده است.
اوضاع مذهبي جهان اسلام عصر طبرسي بدين گونه بوده كه در مشرق بلاد اسلامي همه پيرو اصحاب ابوحنيفه و در مغرب مالكي، در سرزمين چاچ (شهري در ماورالنهر، تاشكند امروزه) و نيشابور شافعي و در اقور (جزيره‌اي ميان دجله و فرات) و رحاب (ناحيه‌اي در آذربايجان و دربند) اصحاب حديث بودند.
در روزگار شيخ، شيعيان زيديه، اسماعيلي و اثني عشري شهرت و اهميت داشتند. طغرل و وزيرش كندي به شيعيان آزار و اذيت مي‌رساندند، ولي آلب ارسلان و وزيرش نظام الملك اين فشارها را كاهش دادند. بزرگان و علماء شيعه، غالبا از خاندان سلجوقي با احترام ياد مي‌كردند اين خاندان مجالس تعزيه و سوگواري براي مصايب اهل بيت(ع) را آشكارا برگزار مي‌نمودند. شيعيان آن عصر بيشتر در ري، قم، كاشان، آبه، ورامين، ساري، سبزوار، مشهد و.... ساكن بودند. زبان علمي عربي بود و خواجه نظام الملك با علماء و فضلا حشر و نشر داشته و به نشر و ترويج علوم و معارف در شهرهاي بزرگي مثل بغداد، اصفهان، طوس، هرات و... همت مي‌گمارد، به طوري كه ما در اين دوره شاهد حضور علماء و بزرگاني فراواني هستيم كه از جمله آنها مي‌توان به خطيب بغدادي، غزالي، خواجه انصاري، زمخشري، انواري، علامه قزويني و... اشاره نمود.[10]
امين الاسلام به غير از تفسير در علوم ديگري مثل نحو، حساب، جبر و مقابله، شعر و ادبيات، استاد زمان خويش بوده است. سرانجام پس از عمري پربركت در شب عيد قربان سال 548 ه. در روستاي سبزوار به ديار حق شتافت و جنازه مطهرش را به مشهد رضوي انتقال دادند و در جوار امام هشتم شيعيان (ع) به خاك سپردند.[11]