نويسنده: محسن مطلبی جونگانی
عيد فطر روزي است که در پرتو اطاعت يک ماهه در شب ها و روزهاي رمضان ، صفا و پاکي فطري نخستين به روح و جان، بازمي گردد و آلودگي هايي که برخلاف فطرت است، از ميان مي رود. عيد فطر روزي است که خداوند آن را از ميان ديگر روزها برگزيده است و ويژه هديه بخشيدن و جايزه دادن به بندگان خويش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در اين روز نزد حضرت حق تعالي گرد آيند و بر خوان کرم او بنشينند و ادب بندگي بجاي آرند، چشم اميد به درگاه او دوزند و از خطاهاي خويش پوزش خواهند، نيازهاي خويش به نزد او آرند و آرزوهاي خويش از او بطلبند. عيد، عيد کسي است که خدا روزه اش را پذيرفته و نماز او را ستوده است. به همين خاطر تکريم و بزرگداشت اين روز بسيار سفارش شده و براي آن اعمالي معين گرديده كه نشانه اهتمام فوق العاده پيشوايان الهي به عظمت آن است. در ادامه به برخي از اين اعمال اشاره مي شود.
- اعمال شب عيد فطر
در اهميت شب عيد فطر همين بس كه در برخي روايات از آن، همتراز با شب قدر ياد شده است! از امام سجاد(ع) روايت شده است كه فرمود: اين شب كمتر از آن يك شب- يعني شب قدر- نيست.(1)
اين بيان حضرت گوياي آن است كه بر مؤمنين لازم است در اين شب، بيش از شب قدر به عبادت و مناجات خدا روي آورند؟ چون شب فطر علاوه بر دارا بودن شرافت معادل شب قدر بودن، از اين امتياز نيز برخوردار است كه وقت پاداش و پايان كار است. از اين رو به تلاش بيشتري نياز دارد.
به همين جهت از ابتداي ورود در اين شب، بعد از جست وجو در استهلال و ديدن ماه، پيشوايان الهي توصيه هايي را به شيعيانشان کرده اند:
اول- خواندن دعا به هنگام ديدن ماه. نظير دعاي امام سجاد(ع) در هنگام استهلال که در دعاي 43 صحيفه سجاديه آمده است:
دوم- توسل به اهل بيت و تضرع
فلسفه اين دستور، آن است كه نواقص اعمال ماه رمضان بدين صورت جبران شده، شفاعت آنان به درگاه باري تعالي موجب اميدواري بيشتر در جلب رحمت الهي شود.
معلم بزرگ اخلاق و عرفان ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي (ره) در اين باره مي فرمايد: مهمترين كارها در اين شب، بعد از جست وجوي ماه و ديدن آن و خواندن دعاي استهلال، توسل به معصومين جهت جديت ايشان در صلاح اعمال اين ماه است. همچنين بايد اعمال ماه رمضان و خود، دل، روح، ضمير، ظاهر، باطن، تمامي وجود و جزء جزء وجود خود را تسليم آنان کرده و از آنان بخواهد كه واسطه شده و از خدا بخواهند او را تا رمضان آينده و تمامي عمر، موفق بدارد.(2)
سوم - احياء شب عيد فطر و انجام تمامي اعمال مشترك شب هاي قدر، از جمله زيارت امام حسين(ع).
چهارم- خارج کردن زكات فطره. اين عمل طبق روايات، موجب تماميت روزه است و ندادن آن به معناي تضييع اعمال ماه رمضان خواهد بود.
همچنين مقدم داشتن اين عمل بر نماز عيد و مبتني شدن رستگاري بر آن، اهميت فوق‌العاده آن را بيان مي دارد؛ چنانكه در قرآن كريم مي خوانيم: «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَكّي وَ ذَكَرَ اسمَ رَبّهِ فَصَلّي»(اعلي/ 14)؛ رستگار شد آن کس که تزکيه نفس کرد و نام خدا را ياد کرد و سپس نماز گزارد.
- برخی اعمال روز عيد فطر
اول- توسل و درخواست شفاعت: استاد بزرگ اخلاق ميرزا جواد آقا تبريزي(ره) در اهميت اين عمل مي فرمايد: بزرگي اين روز نيز به اندازه بزرگي تمام اوقات و حالات او در ماه رمضان مي باشد؛ زيرا اين روز، وقت آشكار شدن ثمره، اعطاي جوايز و قبول يا ردّ شدن، رضا يا خشم، نزديكي يا دوري و خوشبختي يا بدبختي است و خلاصه مي توان با رعايت كامل ادب در يك ساعت، تمام كوتاهي هاي خود در اعمال ماه رمضان را جبران و گناهان را تبديل به نيكي ها نموده و به درجات بلندي برسد.(3)
دوم- افطار کردن قبل از خروج از منزل: مبناي اين دستور، سخن امام صادق(ع) كه فرمود: «اَطْعِم يَوْمَ الفِطْرِ قَبْلَ اَنْ تَخْرُجَ اِلَي المُصَّلي.»(4)، پيش از رفتن به نماز عيد افطار کن.
در روايتي ديگر مي خوانيم كه «كانَ اميرالمؤمنين(ع) لا ياكل يَومَ الاَضْحي شيئا حتي يَاْكْلَ مِنْ اُضْحَّيتِه وَ لا يَخْرُجَ يَوْمَ الفِطْرِ حتي يَطْعَمَ وَ يُودِّيَ الِفطرَةَ.»(5)، امام علي (ع) در روز عيد قربان قبل از هر چيز از گوشت قرباني تناول مي کرد و در روز عيد فطر پيش از رفتن به نماز فطر، افطار مي کرد و فطريه را پرداخت مي نمود.
سوم- رفتن به مصلی: در اين مرحله كه حساس ترين مرحله در بين مراحل قبلي است، بنده مطيع الهي، خود را آماده اخذ جايزه كه برترين آن لقاء اللّه است مي کند.
پيامبر(ص) در روز عيد فطر خطاب به مؤمنين فرمود: در چنين روزي منادي از آسمان ندا در مي دهد كه: ايُها الموُمِنُونَ اُغْدُوا اِلي جَوائِزِكُمْ(6)، اي مؤمنان، اول صبح به سوي جايزه هايتان بشتابيد.
دقت در دعاهاي وارد شده براي چنين روزي، حاكي از آن است كه خروج انسان جهت برپايي نماز عيد، به معناي ورود به ساحت باري تعالي است. از اين رو بايد مراقبت هاي ويژه از خود داشته و حق ادب را در محضر ربوبي رعايت کند. عبد در اين هنگام خود را آماده باريابي به مجلسي مي کند كه حُضارش با نيكوترين صورت و سيرت، در بارگاه ربوبي به او مي نگرند؛ از اين رو اگر بين او و حاضران سنخيتي نباشد، چگونه توان حضور در آن مجلس نوراني را خواهد داشت؟ آيا نشستن در چنين مجلسي، چيزي جز شرمندگي و خارج شدن را به دنبال نخواهد داشت؟
امام علي(ع) نيز در تشبيهي زيبا، از روزه داران مي خواهد كه در هنگام خروج از منزل و رفتن به سوي مصلي به ياد قيامت بوده و خود را در برابر دستگاه عدل الهي قرار دهند و آنگاه منتظر نتايج اعمال خويش شوند: اي مردم، اين روز شما روزي است كه نيكوكاران در آن پاداش مي گيرند و زيانكاران و تبهكاران درآن مأيوس و نااميد مي شوند و اين شباهت زيادي به روز قيامت دارد. پس با خروج از منازل و رهسپاري به سوي جايگاه نماز عيد خروجتان از قبر و رفتنتان را به سوي پروردگار به ياد آوريد و با ايستادن در جايگاه نماز، ايستادن در برابر پروردگارتان را زياد كنيد و با بازگشت به سوي منازل خود، بازگشتتان به سوي منازلتان در بهشت برين را متذكر شويد. اي بندگان خدا كمترين چيزي كه به زنان و مردان روزه دار داده مي شود اين است كه فرشته اي در آخرين روز ماه رمضان به آنان ندا مي دهد مي گويد: هان بشارتتان باد اي بندگان خدا كه گناهان گذشته تان آمرزيده شد پس به فكر آينده خويش باشيد كه چگونه بقيه ايام را بگذرانيد.(7)
نكته مهم ديگر آنكه تشريع نماز عيد جهت بسط رحمت الهي به بندگان است، بنابراين سزاوار است بندگان نيز با حسن ظن بيشتري با خداي خويش مواجه شوند، هر چند مرتكب گناهاني نيز شده باشند. سيد بن طاووس(ره) در اين زمينه مي فرمايد:... بايد بر روي دل و زبان او- بنده- انوار اعتماد بر آمرزش... نمودار شود، زيرا هرگاه پادشاه بر بردگانش وعده بخشش بدهد و با اين حال ببيند كه آنها با وجود اطمينان به اينكه پادشاه به وعده هايش عمل خواهد كرد باز در حد توان خود به سپاس و ستايش او نمي پردازند، قطعاً چنين بندگاني... خود را به خطر انداخته اند... وقتي خدايي كه به ايمني بخشي او اعتماد داري تو را امان داد، ايمن شو اگر چه گناه همه جهانيان را داشته باشي و هرگاه تو را به گمان نيك به بخشش خود و اعتماد بر وفا كردن به وعده هايش فراخواند، هر چه بيشتر به او اعتماد كن و در اين حال اگر شرافت و وسيله اي براي جلب اقبال و توجه خداوند به خود... نداشتي... به زودي درخت حسن ظن و اعتقاد تو به معاد به بار نشسته و ميوه هاي نيكبختي و ياري خدا در دنيا و آخرت را از آن خواهي چيد.(8)
چهارم- خواندن نماز عيد در زير آسمان: سيد بن طاووس در اقبال الاعمال، فلسفه اين حكم را اين چنين بيان مي كند:
آسمان به منزله كعبه دعاست و اين به واسطه ساكنان آن اعم از فرشتگان و ارواح پيامبران(ع) است و نيز آسمان، جايگاه بلند و در گشوده شدن روزي ها و آرزوها و محل نزول وحي و تدبير امور است. خداوند- جل جلاله- مي فرمايد: «و في السماء رزقكم و ما توعدون» روزي شما و آنچه بدان وعده داده مي شويد در آسمان است- بنابراين بيرون آمدن و ايستادن بر درگاه خدا كه اين ويژگي ها را دارد، بيشتر موجب اجابت دعا و برآورده شدن حوائج است.(9)
از طرفي ديگر، كيفيت خواندن نماز عيد و قنوت هاي نه گانه آن به همراه ده تكبير و دقت در محتواي آنها، بيانگر معارف ارزشمندي است كه تحليل آن در اين مقاله نمي گنجد.
در اينجا تنها به توضيح مختصر يكي از فرازهاي آن مي پردازيم:
در قسمتي از قنوت نماز عيد بعد از آنكه نمازگزار خداي متعال را با عاليترين صفات او كه متناسب با عظمت اين روز و جلب بركات به سوي عبد را دارد، مورد ستايش قرار داد(اَللَّهُمَ اَهْلَ الْكِبْرِياء وَ الْعَظَمَة وَ اَهْلَ الجوُدِ وَ الْجَبَروُت وَ اَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَحْمَة وَ اَهْلَ التَقْوي وَ المَغْفِرَه) اين چنين خواسته اش را از درگاه باري تعالي درخواست مي كند: «اَللَّهُمَّ انيّ اَسْالُكَ خَيْرَما سَئَلَكَ بِهِ عِبادُكَ الصّالِحوُنَ وَ اَعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْه عِبادُ الصّالِحُون. (الُمخلصون)».
در اين فراز از دعا، گويا عبد خود را عاجز از اظهار خواسته هاي حقيقي اش مي بيند و براي كسب اطمينان كامل از صحت درخواست هايش، خود را در جمع اولياي صالح و مخلص الهي قرار داده و از زبان آنها از خدايش مي خواهد كه «خدايا از تو همان چيزي را به عنوان پاداش چنين روزي- مي خواهم كه بندگان صالحت همان را از تو در چنين روزي- مسئلت مي كنند و نيز به تو پناه مي برم از همه اموري كه بندگان صالح و مخلصت، در آنها به تو پناه مي برند.
پنجم- دعاي ندبه: از جمله اعمال مهم روز عيد فطر، خواندن دعاي ندبه، بعد از نماز عيد است.
شايد فلسفه اين عمل، آن هم در روز عيد، كه روزي شادي و سرور است بدان جهت است كه نمازگزار، مصيبت غيبت را فراموش نكند و اعلام دارد كه: عيد من آن روزي است كه ديدگانم به جمال مولايم روشن شده و نماز عيد را كه از حقوق مخصوص آن حضرت است، به امامت او بر پا دارم. نمازگزار با خواندن دعاي ندبه و اشك فراق متذكر اين نكته مي شود كه آيا اين مصيبت نيست كه نماز عيد را بي حضور امام(ع)، به جاي آوريم؟ آيا آن روز كه آقايمان خواهد آمد و خطبه هاي نماز عيد را خود خواهد خواند، ما هم حضور داريم و توفيق اقتدا به ايشان را خواهيم داشت؟
آري خواندن دعاي ندبه- دعاي گريه- در روز عيد فطر، پيوند زدن قلب با روح برترين آيت الهي است و اظهار مصائبي است كه در عصر غيبت متوجه مسلمانان مي شود.
در اين دعا مسلمانان از خداي متعال مي خواهند كه: سرورشان را به آنان نمايانده و با فرج او كاخ بيداد كفر و نفاق را ويران کند و با خوار كردن دشمنان اسلام، حاكميت عدل را در كره زمين عينيت بخشد. بديهي است اگر نمازگزار به اين معاني توجه کرده و ظلم هاي بيدادگران را كه هر روز بر جوامع مستضعف به ويژه بر مسلمانان روا مي دارند متذكر شود، دعاي ندبه را همراه با توجه و گريه بيشتري در اين روز عيد خواهد خواند!
در مجموع، آيات قرآن كريم و روايات شريف بر اهميت و عظمت روز عيد فطر تأكيد دارند و از اعمالي كه براي شب و روز اين عيد بزرگ مسلمانان بر شمرده شده، برمي آيد كه روزه داران و ديگر مسلماناني كه موفق به روزه شده يا عذري داشته اند، بايد خود را براي ورود به چنين روز با عظمتي آماده سازند و پاداش يك ماه مجاهدت خود را، پس از دادن فطريه و گزاردن نماز، از خداوند متعال مسئلت کنند.
پانوشت ها:
- اقبال الاعمال، ترجمه محمد روحي، ج 1.
- المراقبات، ترجمه: ابراهيم محدث، ص 338.
- همان؛ صص 343- 344.
- الكافي(الاسلاميه)، ج 4، ص 168.
- وسايل الشيعه، ج 7، ص 444.
- من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 323.
- ميزان الحكمه، ج 7، ص 131 -132.
- اقبال الاعمال، ترجمه: محمد روحي ج 1، ص 739.
- همان ؛ ص 730.
روزنامه كيهان، شماره 21656 به تاريخ 4/4/96، صفحه 8 (معارف)