تکبر، آثار و راهکارهای مقابله (5) (پرسش و پاسخ)

پرسش:

مفهوم تکبر و آثار و پیامدهای آن در حیات فردی و اجتماعی انسان چیست و برای برطرف کردن آن چه راهکارهایی وجود دارد؟

پاسخ:

در چهار بخش قبلی پاسخ به این سؤال به مفهوم تکبر و نکوهش تکبر از منظر آیات و روایات، انواع تکبر و اسباب تکبر و مفاسد و پیامدهای تکبر پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی‌ می‌گیریم.

راهکارهای درمان تکبر

در کتاب‌‌های اخلاقی درباره درمان تکبر، دو راه ارائه شده است: راه «علمی» و راه «عملی» (محجه‌البیضاء، ج 6، ص 252)

راه علمی: افراد متکبر درباره خود بیندیشند که کیستند؟ و کجا بودند؟ و به کجا می‌روند؟ و سرانجام کار آنها چه خواهد شد؟ و نیز درباره عظمت خداوند بیندیشند و خود را در برابر ذات بی‌مثال او ببینند. در حدیثی آمده است که لقمان حکیم به فرزندش گفت: «وای بر کسی که تکبر می‌کند، چگونه خود را بزرگ می‌پندارد کسی که از خاک آفریده شده و به خاک برمی‌گردد؟ نمی‌داند به کجا می‌رود؟ به سوی بهشت تا رستگار باشد یا به سوی دوزخ تا گرفتار خسران آشکاری گردد». (الاختصاص، ‌شیخ مفید، ص 338)

تاریخ سراسر عبرت جهان را بررسی کنند، درباره سرنوشت فرعون‌ها و نمرودها و سرانجام کار هر یک را مطالعه کنند. بیندیشند؛ انسانی که در آغاز، نطفه بی‌ارزشی بوده و در پایان مردار گندیده‌ای می‌شود و چند روزی که در میان این دو زندگی می‌کند، چیزی نیست که به خاطر آن تکبر نماید. امام باقر (ع) می‌فرماید: «از متکبر فخرفروش در شگفتم! او در آغاز از نطفه بی‌ارزشی آفریده شده و در پایان کار مردار گندیده‌ای خواهد بود و  در این میان نمی‌داند به چه سرنوشتی گرفتار می‌شود و با او چه می‌کنند». (الکافی، ج 2،‌ ص329)

راه عملی: سعی کند کارهای متواضعان را انجام دهد تا فضیلت تواضع در اعماق وجود او ریشه بدواند؛ مانند این‌ که: لباس ساده بپوشد، غذای ساده بخورد، با خادمان یا کارگرانش بر سر یک سفره بنشیند، در سلام کردن بر دیگران تقدم جوید. با کوچک و بزرگ گرم بگیرد و از همنشینی با افراد متکبر بپرهیزد و امتیازی برای خود بر دیگران قائل نشود، خلاصه آنچه را نشانه تواضع یا از مظاهر آن است در عمل سخت به کار بندد. البته باید شرایط زمان و مکان و شخصیت اجتماعی را هم در نظر گرفت، ولی هدف این است که به مقام والای تواضع برسد و زندگی متواضعانه‌ای داشته باشد، و از کارهایی که نشانه تکبر و خودبرتربینی است دوری نماید.

از سوی دیگر؛ از آنجا که تکبر اسباب و عللی دارد که به آن اشاره شد؛ به تناسب برای از میان بردن هر یک از آنها باید راه‌های تواضع آن را آموخت و عملی کرد؛ مانند این که؛ اگر سبب کبر و خودبرتربینی علم و دانش است؛ باید عالمان بیندیشند که قرآن مجید دانشمندان بی‌عمل را به خرانی تشبیه کرده که باری از کتاب بر پشت دارند (جمعه - 5) و نیز بیندیشند که به همان نسبت که بر دیگران برتری علمی دارند مسئولیتشان سنگین‌تر است، ممکن است خداوند از هفتاد گناه جاهل بگذرد پیش از آن که از یک گناه عالم بگذرد. (الکافی، ج 1، ص 47) نباید فراموش کنند که حساب آنها در قیامت از دیگران بسیار مشکل‌تر است. مسئولان و حاکمانی که دچار تکبرند، برای راه مبارزه با این آفت خطرناک؛ عظمت و کبریایی خداوند را در نظر داشته باشند و بدانند که در محضر خدای تعالی، جایی برای بزرگی کردن بنده‌ای ناچیز و بی‌مقدار نیست؛ امام علی (ع) در نامه خود به مالک‌اشتر چنین می‌فرماید: «و اگر قدرتی که از آن برخورداری، نخوتی در تو پدید آرد و خود را بزرگ بشماری، بزرگی حکومت پروردگار را که برتر از توست بنگر، که چیست، و قدرتی را که بر تو دارد و تو را بر خود آن قدرت نیست، که چنین نگریستن، سرکشی تو را می‌خواباند و تیزی تو را فرو می‌نشاند و خرد رفته‌ات را به جای باز می‌گرداند.» (نهج‌البلاغه - نامه 53)

توجه داشته باشند که حکومت و ریاست، عروسی است که با هیچ ‌کس شبی به محبت به سر نبرد و همان ‌طور که می‌آید، یک روز نیز می‌رود. با رسیدن به یک مقام دنیوی و گرفتن حکم ریاست و حکومت بر یک بخش یا شهر یا استان و کشور چیزی بر ارزش‌های فردی انسان افزوده نمی‌شود، بلکه فقط بار مسئولیت انسان سنگین‌تر می‌گردد. به تعبیر امام علی (ع): «کسی که به سبب رسیدن به یک مقام دنیوی، با دیگران برخوردی متکبرانه داشته باشد، حماقت و نادانی خود را آشکار کرده است.» (غررالحکم و دررالکلم،‌ ص 633)

روزنامه کیهان

تاریخ انتشار: سه شنبه 18 اردیبهشت ماه 1397