كلمات كليدي : ونديداد، فرگرد، آيين پاكي ، طهارت، مرده
نویسنده : اميرعمادالدين صدري
نام و محتوای کلی وندیداد
در اوستایی vīdaēuuadāta به معنای «قانون جدا از دیو، قانون ضددیو» و در پهلوی wīdēwdād و jud dēw dād آمده است. واژه وندیداد تصحیف واژه پهلوی wīdēwdād است که از آوانویسی نادرست حروف پهلوی ایجاد شده است.
دیوها خدایان کهن "هند و ایرانی" بوده‌اند که زرتشت آنها را مطرود دانسته است. در هنگام تدوین و تقسیم اوستا به نسکها این بخش آن را، که درباره آیین پاکی و طهارت و دوری از پلیدی دیوان است، به این نام خواندند. وندیداد تنها نسک اوستای دوره ساسانی است که به صورت کامل به دست ما رسیده است و نوزدهمین نسک به شمار می‌رفته است.[1]
وندیداد مجموعه‌ای از آداب و قوانین مربوط به پاکی، آداب دینی، گناهان و تاوان آنهاست که به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده است. در هر بخش آن، زرتشت پرسشهایی از اهوره مزدا می‌کند و اهوره‌مزدا به آنها پاسخ می‌دهد. تدوین کتاب به این صورت شاید برای آن بوده است تا به مطالبی که الزاما عقاید زرتشت نیست سندیت بخشند.
وندیداد نسک نوزدهم اوستای ساسانی و از نسکهای دادیک بوده است. وندیداد 22 بخش دارد که هر بخش را یک «فرگرد» گویند. فرگردهای 3-18 ویژگی نسکهای دادیگ را دارند یعنی درباره قوانین و آداب دین هستند. فرگردهای 1-2 و همچنین 20-22 ویژگی نسکهای هادگ مانسریگ را دارند چون ویژگی افسانه‌ای و اسطوره‌ای دارند. برخی موضوعات وندیداد در دیگر نسکها نیز آمده است. فرگرد چهارم وندیداد که درباره پیمان است مشابه قسمتهایی از نیکاتوم نسک است. فرگرد هفتم که درباره سازمان پزشکی و دارویی است مشابه "هوسپارم نسک" است. قسمتهایی از فرگرد سیزدهم که در ستایش سگ نیست همه بخشی از "گنباسرنیجت نسک" بوده است.
تاریخ تألیف
تالیف وندیداد را معمولا به دوره پس از هخامنشیان نسبت می‌دهند. گرچه مطالب آن بسیار کهنه‌تر از این زمان و حتی کهنه‌تر از زمان زرتشت است.
احتمالا مغان غرب ایران که علاقمندی خاصی به امور طهارت و مسائل آیینی داشته‌اند، پس از گرویدن به آیین زرتشت، در تدوین این بخش اوستا نقش عمده‌ای داشته‌اند. متن وندیداد را از نظر دستور زبان، متن تحریف شده‌ای می‌دانند، چون قواعد دستوری اوستایی، با مقایسه با دیگر متون همچون یشت‌ها و یسنا در آن به طور صحیح رعایت نشده است.
وندیداد همراه با یسنا و ویسپرد (بدون ترجمه پهلوی) وندیداد ساده نامید می‌شود و در مراسم یسنا خوانده می‌شود. فرگرد نخست درباره آفرینش سرزمینهاست و فرگرد دوم داستان جمشید است و کلنز آن را مقدمه‌ای بر وندیداد می‌داند. فرگرد سوم درباره شادمانی و اندوهگینی زمین است. فرگرد چهارم درباره پیمان است. فرگرهای 5-11 در آیین های طهارت از ناپاکی است. فرگرد سیزدهم درباره سگ و فرگرد چهاردهم درباره سگ آبی است. فرگرد پانزدهم درباره پنج گناه اخلاقی است. فرگرد شانزدهم درباره زن دشتان (حائض) است. فرگرد هفدهم درباره کوتاه کردن مو و ناخن و فرگرد هجدهم درباره مقدس بودن خروس، موبدان ناشایست و گناهان اصلی است. فرگرد نوزدهم درباره ستیزه زرتشت با دیوان است. فرگردهای 20-22 درباره پزشکی و درمان و داروهاست.[2]
متن و محتوای فرگردهای وندیداد
فرگرد نخست
این فرگرد، بیست و یک بند دارد و درباره شانزده سرزمینی است که اهوره‌مزدا آفریده است و در برابر آفرینش هر سرزمینی، اهریمن آفت‌هایی به وجود می‌آورد.
این سرزمینها عبارتند از :1-ایرانوویچ 2- سغد 3- مرو 4- بلخ 5- نسای میان مرو و بلخ 6- هرات 7- وئیکرته 8- اوروه 9- وهرکانه(گرگان) 10- هرخوتی(رخج) 11-هئتومنت(هیرمند) 12- رغه 13-چخره 14-ورنه 15- هپته هندو 16- سرزمین نزدیک آب رنگهه.
ایران‌شناسان در جای جغرافیایی نامها و معنی آفت‌های سرزمینها اختلاف دارند. کریستن‌سن در این فرگرد، ابیات هشت هجایی به طریق بازسازی شده آندرئاس یافته است. همو جغرافیای توصیف شده در این فرگرد را سرزمینهای اولیه ایرانیان در حال مهاجرت می‌داند.[3]
فرگرد دوم
فرگرد دوم، دو بخش و 43 بند دارد. بخش نخست، بندهای1-20، داستان فرمانرویی آرمانی جمشید است که در پادشاهی او نه سردباد بود نه گرم‌باد، نه درد نه مرگ. اهوره‌مزدا به جمشید دو افزار بخشید که با این دو افزار هر سیصد سال زمین را می‌گستراند. ایران‌شناسان در معنای این دو افزار اختلاف دارند.
در بخش دوم، بندهای21-43، داستان ور جمشید است که جمشید آنرا برای مقابله با زمستانهای سخت مرگ‌آور و نجات گونه‌های چهارپایان کوچک، ستوران، مردمان، سگان،پرندگان و آتشان سرخ سوزان از نابودی بنا کرد.[4]
فرگرد سوم
این فرگرد، چهار بخش و 42 بند دارد. برخی دانشمندان این فرگرد را آغاز وندیداد می‌دانند. در بخش نخست، بندهای 1-6، از پنج خوشترین جای زمین و در بخش دوم، بندهای 7-11، از پنج بدترین جای زمین نام برده شده است. در بخش سوم، بندهای 12-35، پنج کسی که زمین را بیش از همه شاد میکنند نام برده شده است و در بخش چهارم، بندهای 36-42، از گناه دفن مردار سگ و یا مرده انسان و تاوان بیرون نیاوردن آن سخن رفته است.
فرگرد چهارم
فرگرد چهارم سه بخش و 55 بند دارد و درباره پیمانهای میان مردم است. بخش نخست (بندهای1-16) در انواع شش‌گانه پیمان و تاوان شکستن آن و بخش دوم (بندهای 17-43) درباره گناهان سلاح بلند کردن و زخم زدن با خون جاری و زخم استخوان‌شکن و ضربت بیهوش‌کننده و تاوان آنها و بخش سوم (43-55) درباره موضوعات گوناگون است.[5]
فرگرد پنجم
فرگردهای 5 تا 12 بترتیب 62، 51، 79، 107، 57، 20، 20و24 بند دارند و در قوانین طهارت و پاک کردن آلودگیها هستند.
فرگرد پنجم هشت بخش دارد که عبارتند از:
1- (1-7) سرایت نجاست مرده حمل شده توسط جانوران
2- (8-9) درباره کشنده بودن یا نبودن آب و آتش
3- (10-14) درباره نگه‌داشتن مرده در زمان زمستان
4- (15-20) درباره باریدن باران بوسیله اهوره مزدا و تصفیه آبها در دریاهای پوئتیک و وروکشه
5- (12-26) در بزرگی و برتری دین زرتشتی
6- (27-38) در آلودن دروج نسو افراد نزدیک مرده را
7- (39-44) در پاک کردن افزارهای یزش در تماس با نسا (لاشه)
8- (45-62) رفتار زنان زاینده بچه مرده.
فرگرد ششم
فرگرد ششم پنج بخش دارد که عبارتنداز:
1- (9-1) زمان پاک‌شدن زمینی که بر آن سگ یا انسان مرده باشد
2- (10-25) درباره گناه دورانداختن استخوان مردم و سگ و تاوان آن
3- (26-41) در پاک‌کردن انواع آبهای آلوده به مرده سگ و مردم
4- (42-43) در پاک‌کردن هوم آلوده به مرده سگ و انسان
5- (44-51) در گذاشتن مردار در استودان و دخمه.
فرگرد هفتم
این فرگرد، 12 بخش دارد و درباره مسائل مربوط به مردار انسان و سگ است و همچنین در مورد شرایط پزشکی و درمان، لزوم و معرفی پزشکان چیره دست، شایسته و انواع درمان‌های با دارو و با کارد پزشکی وبا کلمات مقدس است.
فرگرد هشتم
ده بخش دارد و درباره مسائل مربوط به مردار انسان و همچنین پاداش ثوابها و تاوان گناهها و پاکی آتش است.
فرگرد نهم
چهار بخش دارد و درباره آداب پاک‌کردن آلودگیها و مراسم برشنوم است.
فرگرد دهم
این فرگرد، درباره مقابله با دیو مرگ حمله‌کننده از مرده به زنده با سرودهای گاهان است.
فرگرد یازدهم
درباره آداب تطهیر خانه و آتش و آب و خاک و...است و سرودهای گاهانی که باید خوانده شود تا دیو "نسو" رانده شود.
فرگرد دوازدهم
درباره مرگ خویشاوندان و مدت زمان سوگواری برای آنهاست و به روش پاک‌کردن آلودگیها هم اشاره کرده است.[6]
فرگرد سیزدهم
این فرگرد، ده بخش و 56 بند دارد و درباره احکام حقوقی وفقهی درباره سگهاست و در مورد انواع سگها سخن رفته است.
فرگرد چهاردهم
فرگرد چهاردهم 18 بند دارد و ادامه فرگرد پیشین و درباره سگ آبی و تاوان کشنده آن است. یکی از تاوان‌ها کشتن خرفستران است و در این فرگرد فهرستی از خرفستران آمده است.
فرگرد پانزدهم
فرگرد پانزدهم، چهار بخش و 51 بند دارد و درباره سگ و هچنین روابط نادرست زن و مرد است. احکامی نیز درباره سگها و پادافراه[7] کسانی که غذای بد به سگها بدهند در آن آمده است.
فرگرد شانزدهم
سه بخش و 18بند دارد و درباره احکام فقهی و حقوقی زنان به ویژه در دوران دشتانی (حیض) است.
فرگرد هفدهم
دو بخش و 11 بند دارد و از چگونگی کوتاه‌کردن مو و ناخن و نحوه دفع آنها سخن می‌رود.
فرگرد هجدهم
پنج بخش و 76 بند دارد. بخش نخست (1-12) اشاره به موبد ناوارد است که نباید او را آترون نامید. بخش دوم (13-29) درباره مرغ سروش خروس است. بخش سوم (30-59) پرسش و پاسخ سروش مقدس و دیو دروخش است. بخش چهارم (60-65) در زشتی زناکاری و بخش پنجم (66-76) در زشتی کار زنی که نشان دشتانی ببیند و دانسته منی خود را بریزد است.[8]
فرگرد نوزدهم
شش بخش و 47 بند دارد. بخش نخست (1-10) درباره تلاش اهریمن برای فریب زرتشت و سپس کشتن اوست . ولی در بند دهم زرتشت اهونور خود را از گزند اهریمن در امان می‌دارد. در بخش های دیگر مطالبی درباره نحوه پاک‌کردن آلودگی‌هایی که جامه و تن و روان مرد پارسا را فرا می‌گیرد آمده است در بندهای بعدتر ستایش بهرام و تیشتر و پنج سرود گاهانی و هفت کشور و رود هیرمند و ... آمده است.
فرگرد بیستم
فرگرد بیستم، 14 بند دارد و در مورد نخستین پزشک (ثریته) و پزشک خردمند و اهمیت به کار بردن داروهای گیاهی در مداوای بیماریهای گوناگون سخن رفته است.
فرگرد بیست و یکم
چهار بخش و 23 بند دارد و ضمن آن از آفریده‌های اهورایی همچون گاو و ابر باران‌زا و خورشید و ماه و ستارگان سخن به میان می‌آید که هر کدام همچون دارویی در از میان بردن انواع و اقسام بیماریها به کار می‌آیند.
فرگرد بیست و دوم
چهار بخش و 26 بند دارد و درباره اثر کلام مقدس (مانثره) برای درمان بیماریهاست.[9]