انسانی
که سالم است نگاه مثبتی به زندگی و اطرافیانش دارد؛ پس کسی که دنبال عیبجویی
دیگران است قطعا فردی است که از نظر شخصیتی مشکلی دارد؛ چنانکه این رفتار طبق آیات
قرآن و روایات، مذموم دانسته شده و جایز نیست. زیرا در روایات آمده است اگر کسی به
آبروی دیگری بی‌احترامی‌کند و حرمت او را از بین ببرد مثل این است که به خانه کعبه
بی‌احترامی‌کرده است.
معنای
تجسس
واژه
عربی تجسس، در اصل به معنای «با دست لمس کردن» و مجازاً به معنای «نگاه کردن از سر
کنجکاوی برای شناسایی دیگران» است.
این
واژه در فارسی به معنای «خبر جستن» است
مرحوم شهید ثانى نیز در تعریف اصطلاحی آن
مى‌فرماید: معنى تجسّس این است كه بندگان خدا را زیر پرده ستّاریّت پروردگار رها
نكنى و پرده از روى كار آنان بردارى و آنچه را كه خداوند پوشیده داشته است آشكار
كنى كه این كار وسیله كسب اطلاع از امور مخفى آنها و پرده برداشتن از روى اسرارشان
مى‌شود و در نتیجه آنچه بر تو پوشیده بود آشكار مى‌گردد كه اگر مخفى بود دل و دینت
سالم‌تر مى‌ماند.
اصل
در دین اسلام حسن ظن داشتن به دیگران است و سوء ظن نسبت به دیگران حرام است زیرا
موجب تجسس در زندگی خصوصی افراد می‌گردد. خداوند حکیم در قرآن کریم از این عمل زشت
در ضمن منع از گناهان دیگر می‌فرماید:
(ای مومنان از بسیاری از گمانها بپرهیزید که
بعضی از ظن‌ها گناه است و تجسس نکنید...). به عبارت دیگر از جمله شروط ایمان عدم
دخالت و تحقیق بیجا در امور مسلمانان است و با صیغه نهی كه آمده دلالت بر حرمت
تجسس می‌كند و در روایت نیز در مورد مجازات اینگونه افراد در قیامت آمده است: «كسی
كه به سخن و مكالمات افراد گوش می‌كند در حالی كه آنها از اینكه كسی به گفته آنها
گوش دهد كراهت دارند، روز قیامت در گوش او سرب گداخته ریخته می‌شود.
انواع
تجسس
تجسّس سه نوع است:
در
امور شخصی، در امور اجتماعی و در امور دشمن.
تجسّس
در امور شخصی افراد به حكم عقل و صریح آیه «ولاتجسسوا» و روایات متعدد، جایز نیست.
امور شخصی افراد همان حوزه مربوط به خود فرد و خانواده اش است که تمایل ندارد
دیگران از آن باخبر شوند.
چنانکه
فقها مصادیق تجسّس در امور شخصی افراد را چنین بیان كرده‌اند:
1. استراق سمع و گوش ایستادن (مثلاً برای تشخیص
غناء بودن آهنگی؛
2. استشمام (مثل استشمام دهان شخصی برای كشف شرب
خمر؛
3. طلب بازرسی از لباس‌ها و آنچه در زیر لباس
مخفی كرده است؛
4.
سوال از اسرار و عورات.(6)نقل كرده‌اند كه مردی شبی از كوچه‌ای عبور می‌كند و صدای
مرد و زنی را از خانه‌ای می‌شنود. وی از بالای دیوار خانه بالا میرود و مردی را
به همراه زنی شراب به دست در حیاط خانه می‌یابد. به مرد می‌گوید: ای دشمن خدا! فكر
می‌كنی خدا تو را در حالی كه معصیت می‌كنی مستور خواهد داشت؟! مرد به او می‌گوید:
اگر من یك اشتباه كردم، تو سه اشتباه كردی. خداوند فرموده: «و لاتجسسوا»، ولی تو
تجسّس كردی، و گفته: و تو از دیوار آمدی و فرموده است: و تو سلام نكردی.
تجسّس در امور اجتماعی یا همان «بازرسی» و
«نظارت»:
بنا بر دلیل عقلی و برخی روایات، جایز و در برخی
شرایط واجب است.
اطلاع از شرایط جامعه، نیازهای مردم و ایجاد
عدالت اجتماعی كه از مهم‌ترین وظایف حاكم است، و دستیابی به آنها تا حد زیادی به
گزینش مسئولان و كارگزاران حكومتی متعهد، مومن و متخصص، وابسته و نیازمند تحقیق و
تفحص از عملكرد دستگاه‌ها و سازمان‌های اجتماعی است.
تجسّس در مورد دشمنان حكومت و گردآوردن اطلاعات
از آنها به حكم عقل و شرع جایز است. آیه چهارم سوره منافقون، سیره پیامبر(صلى الله
علیه و آله) و حضرت علی(علیه السلام) بر جواز این امر دلالت دارد. امام رضا(علیه
السلام) فرمود: پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله) هرگاه سپاهى را گسیل مى داشت و
به فرماندهى بدگمان بود یكى از افراد مورد اعتماد خود را به عنوان جاسوس همراه او
مى فرستاد.(9)
آثار
تجسس از عیوب مردم
رسوا شدن
پیامبر
خدا (صلى الله علیه و آله) (10): لغزشهاى مسلمانان را نجویید كه هر كس لغزشهاى
برادرش را پى جوید خداوند لغزشهاى او را پیگیرى مى كند و هر كه را كه خداوند
عیبجویى كند رسوایش مى سازد هر چند در اندرون خانه خود باشد.
بدنام شدن مسلمان بی گناه
پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله): از زن بد
كاره نپرسید: چه كسى با تو فسق كرد؟ زیرا همان گونه كه به راحتى مرتكب فحشا مى شود
به راحتى هم مسلمان بى گناهى را بدنام مى كند.
تنها ماندن
امام
صادق (علیه السلام): از دین و آیین مردم پرس وجو مكن كه بى دوست مى مانى.