كلمات كليدي :قربانی، عید قربان، اضحیه، عقیقه
پیشینه قربانی در دوران باستان و ادیان
لفظ قربانی در عربی از قرب گرفته شده و به معنای چیزی است که باعث نزدیکی به خدا می شود . و در اصطلاح تقرب جستن به خدا یا خدایان یا قوای فوق طبیعی ،به وسیله پیشکشی که تقدیم میشود را قربانی می گویند.
ادوارد بارنت تایلور(1832-1917) اولین مردم شناسی که به طور علمی به تحقیق در زمینه قربانی پرداخت، معتقد است که قربانی هدیه‌ای به موجودات ماورای طبیعی بوده، تا علاقه آنها به قربانی کنندگان جلب شود و یا دشمنی آنها را کاهش دهد.
تاریخچه قربانی در دوران باستان:
بشر همواره با قربانی در پی ایجاد پیوند میان خود و مقدساتش بوده است. اگر چه برخی انسانها به خاطر ترس خود از عوامل طبیعی نظیر صاعقه یا زلزله با تقدیم هدایایی به خدایان ــ که برای هر یک از نادانسته‌هایشان خدایی قائل بودند ــ سبب آشتی ایشان یا جلب محبتشان می‌شده‌اند.
در عهد باستان قربانی، هدایا و خوراکی‌هایی بود که با مردگان به سبب ترس از اموات دفن می‌کردند و طی زمان، ارواح نیاکان مورد احترام واقع می‌شدند. و نزد اقوام سامی خدا، قربانی و قربانی کننده، با هم خویشاوند هستند و این پیوند طی مراسم جمعی با خوردن قربانی مستحکم میشود. از جمله قربانی‌های عهد باستان، میتوان از گوشت، غلات، میوه‌ها، شرابها و روغن نام برد .
انحرافات آیین قربانی:
همان‌طور که بسیاری از انسانها، در پرستش از فطرت دور شده، به عبادت خورشید و حیوانات یا بت‌ها روی آوردند؛ عده ای نیز آیین قربانی را دستخوش امیال یا توهمات پوچ خود گرداندند. اموال مردمی که در پای بت‌ها به عنوان قربانی آورده می‌شد، به دست پلید موبدان معابد به یغما رفت و بدتر از آن آیین‌هایی که قربانی خدایان دروغین خود را جان کودکان معصوم و بی‌گناه قرار داد. به عنوان نمونه در بین سامی‌های آسیای غربی، پادشاه در مواقعی که مملکت در معرض خطری بود، پسر خود را فدای قوم خویش می‌کرد. وقتی پادشاه «موآب» (Moab)، مورد هجوم اسرائیلیان قرار گرفت و حلقه محاصره تنگ شد، پسر ارشدش را، که قرار بود جانشین وی شود، گرفت و دستور داد در قربان‌گاه شهر ـ به عنوان فدیه ای به حضور خدایان ـ پیکر او را بسوزانند.»
این موضوع حتی در اقوام پیشرفته‌ای همچون آزتک‌ها( ) (Aztec) و اینکاهای( ) (Inca) کشور پرو مشهود بود. کیش و آیین قربانی کردن بچه‌ها در پرو ـ مکزیکوی قدیم ـ رواج عظیمی داشته است. در پرو ادعا شده است که با تشکیل حکومت و روی کارآمدن هر اینکای جدید، تا هزار طفل قربانی می‌شدند.
آیین قربانی در ادیان ابراهیمی:
1)قربانی در آیین یهود:
این آیین در کتب مذهبی یهود در فصل قداشیم (مقدسات) مطرح است. پیروان یهود طی مناسکی ویژه برای توبه، اعتراف، تقدیس، کفاره و شکر گذاری به انجام قربانی اعم از خونی و غیر خونی می‌پرداختند ، نظیر:
قربانی سوزاندن: که آن را «اولاه»؛ "بالا رونده" می‌نامیدند، چون معتقد بودند که دودش به مشام یهود می‌رسد. لذا دود آنرا «رئاح نیخوآخ»؛ "رایحه آرامش بخش می‌خواندند.
قربانی سلامتی: که برای تقدیس خداوند بود و می‌بایست از حیوانات یا محصولات کشاورزی تقدیم می‌شد.
قربانی خطا و گناه: که برای کفّاره گناه عمدی یا غیرعمدی، صورت می‌گرفت و انجام آن به عهده کاهن بود.
قربانی گاو سرخ: که در سِفر «اعداد»، مشخصات آن ذکر گشته:
«به بنی اسرائیل بگو که گاو سرخ پاک، که در آن عیب نباشد و یوغ بر گردنش نیامده باشد، نزد تو بیاورند .»
در مراسم قربانی، کاهن خون قربانی را به خیمه می‌پاشید و گاو را سوزانده، و خاکستر آن توسط شخصی طاهر، با آب مخلوط می‌گردید و از آن به عنوان آب تنزیه استفاده می‌شد. این نوع قربانی زمانی صورت می‌پذیرفت که کسی در خیمه گاه یا بیرون از آن می‌مرد. هر کس مرده را لمس کرده بود، به مدت هفت روز نجس می‌شد و برای تطهیر، خود را با آب تنزیه می‌شست.
اعیاد و مراسم قربانی در دین یهود:
عید «فصح» (پسح): این عید، یادگار خروج یهودیان از مصر است، یهودیان از سحرگاه پیش از طلوع فجر، گوسفندی را تقدیس کرده، آن‌گاه رئیس معبد آنرا ذبح می‌نماید، سپس از خون ذبیحه بر روی دروازه خانه پاشیده تا یادآور خاطره خروج آنها از مصر باشد .
عید «گیپور» یا «روز کفّاره»: در این روز، یهودیان به قربانی بز یا پرنده‌ای همچون فاخته می‌پردازند تا کفاره گناهانشان باشد.در این مراسم، آنها دو بز یا دو پرنده به محراب مقدّس میآوردند؛ یکی را کشته دیگری را پس از اعتراف به گناه و مالیدن خون بر سر و گوش کسی که تطهیر میشود، در بیابان رها می‌سازند .
قربانی در آیین مسیحیت:
شیوه نگرش قوم مسیح با یهود متفاوت است و سنت‌های دینی به شکلی عرفانی تفسیر می‌گردد. در آیین مسیح حضرت عیسی، مظهر قربانی است که به صلیب کشیده شدنش، انسان را از گناهان باز خریده و این‌را نوعی قربانی عرفانی برای همه انسانها می‌دانند. مارسیون (Marsion) در تأیید این دیدگاه می‌گوید:
«عیسی؛ خدای نیکوکار، با قربانی کردن خود، کفّاره گناهان بشر را می‌دهد و انسان را از اسارت نجات می‌دهد»
قربانی در آیین اسلام :
در قرآن کریم جریان ذبح حضرت اسماعیل بیان میشود، خداوند می‌فرماید:
« ففدیناه بذبح عظیم »
در منظر عرفانی و عمیق، خداوند به جز قربانی حیوان، جان و مال انسانها را نیز به قربانی میپذیرد. اما نه بیهوده، بلکه امثال شهادت در این مکتب حکم قربانی است.
قربانی، در اسلام ، رسمی متداول است که با انگیزه بسیاری از ادیان متفاوت میباشد. قربانی قبل از هر چیز به یاد خدا و با هدف قرب به درگاه او صورت میپذیرد و از صورت‌های زشت سوزاندن یا ذبح انسان و یا هدر رفتن گوشت قربانی خالی است؛ بلکه نعمت قربانی را که برای خداوند سودی ندارد، برای بندگان محتاج می‌خواهد که رضایت حق در آنست. و در عوض قربانی کننده را به مدارج تکامل انسان می‌رساند. لذا در آیه 36 و 37 سوره مبارکه حج می‌فرماید:
« وَ البُدنَ جَعَلناها لَکُم مِن شَعاِئرِ الله لَکُم فیها خَیرٌ فَاذکُرُوا اسمَ اللهِ عَلَیها صَوافِّ فَإذا وَجَبَت جُنوبُها فَکُلوا مِنها وَ أَطعِمُوا القانِعَ وَ المُعتَرَّ کَذلِکَ سَخَّرناها لَکُم لَعَلَّکُم تَشکُرون * لَن یَنالَ اللهُ لُحومُها و لا دِمائُها وَ لکِن یَنالُهُ التَّقوی مِنکُم کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُم لِتُکَبِّرُوا الله علی ما هَداکم و بَشِّرِ المُحسِنین »
« و شترهای فربه را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم؛ در آنها برای شما خیر و برکت است؛ نام خدا را (هنگام قربانی کردن) در حالی که به صف ایستاده‌اند، ببرید و هنگامی که پهلوهاشان آرام گرفت (جان دادند) از گوشت آنها بخورید، و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید. این‌گونه ما آنها را مسخر شما ساختیم تا شکر خدا را به جای آورید * نه گوشت‌ها و نه خون‌های آنها هرگز به خدا نمی رسد. آنچه به او می رسد تقوا و پرهیزگاری شماست. این‌گونه خداوند آنها را مسخر شما ساخته، تا او را به خاطر آنکه شما را هدایت کرده است بزرگ بشمرید؛ و نیکوکاران را بشارت ده *
در آیه 34 نیز اشاره به وجود این عبادت در امت‌های دیگر می‌فرماید:
«و لکلّ اُمَّة جعلنا منسکاً لیذکروا اسم اللّه علی ما رزقهم من بهیمة الانعام»
«و ما برای هر امّتی شریعت و مراسمی مقرر فرمودیم تا به ذکر نام خدا پردازند که آنها از حیوانات بهائم ـ یعنی گاو و گوسفند و شتر ـ روزی داد»
کلمه منسک اگرچه وسیع‌تر از قربانی است اما به قرینه «لیذکروا اسم الله» برمیآید که مصدر میمی و به معنای عبادتی مشتمل بر قربانی میباشد. و می‌فرماید ما در امت‌های گذشته، نیز پیشکش قربانی قرار داده بودیم.
اقسام قربانی در اسلام:
ا) قربانی «هَدی» که در حج تمتّع واجب است؛ که در حج تمتّع، در منی واجب است. که به عنوان قربانی، ابتدا شتر، سپس گاو و پس از آن، گوسفند بهتر است.
ب) قربانی «اضحیه» که در روز عید اضحی (10 ذی الحجه) صورت میپذیرد؛که قربانی است که در روز دهم ذی الحجه انجام میگیرد و مستحب است. و اگر کسی در منی هدی واجب داشته باشد، از اضحیه کفایت میکند. انگیزه این نوع قربانی، انگیزه ای عبادی و با یادآوری سنّت قربانی حضرت ابراهیم است. قربانی روز اضحی نزد مسلمانان «عید قربان» نام دارد.
ج) قربانی برای کفاره ارتکاب کاری که در حین احرام، ممنوع است؛ کفاره صید در حال احرام و امور ممنوع دیگر نیز قربانی حیوانات است و تفصیل آن در کتب حج ذکر شده .
د) قربانی وفای به نذر؛ که دو قسم دارد؛
1) نذر شکرگزاری؛ شکرگزاری برای نعمتی است که خداوند عطا میکند.
2) نذر «زجر» آن است که کسی نذر کند، اگر فلان کار ناپسند را انجام دهد، فلان قربانی را بدهد.
ه) قربانی عقیقه؛ در میان مسلمانان، قربانی «عقیقه» هم به عنوان عملی مستحب، و هم برای سلامتی نوزاد، در هفته اول تولد صورت میپذیرد .