كلمات كليدي : ژان باتيست سي، قانون سي، اشتغال كامل، مكتب كلاسيك، اقتصاد سرمايه داري، پول، عرضه، تقاضا، پس انداز، سرمايه گذاري
نویسنده : فريد اسماعيليان
ژان باتیست سی، اقتصاددان معروف فرانسوی، یکی از معروف‌ترین اقتصاددانان مکتب کلاسیک بوده است. وی افکار آدام اسمیت (Adam smith: 1723-1790) را در اروپا مشهور ساخت.[1]
ژان باتیست سی (ژان باتیست سه) در شهر لیون فرانسه و در یک خانواده پروتستان در سال 1767 متولّد شد. در سن 19 سالگی به انگلیس سفر کرد و مسحور توسعه شگفت‌انگیز صنایع انگلیس گردید. او مدتی کارمند بانک و مؤسس یک بیمه خصوصی بود. مدتی روزنامه‌نگار شد و مدتی هم عضو مجلس مقننه فرانسه بود؛ ولی به‌سبب تعارض با سیاست‌های ناپلئون بناپارت مجبور به کناره‌گیری از سیاست شد. پس از ترک سیاست، به امور صنعتی و بازرگانی پرداخت. در سال 1806 به تأسیس یک کارگاه نخ‌ریسی پرداخت و ثروتی هنگفت به‌دست آورد. سی، بعد از ناپلئون در سال 1819 مأمور تدریس اقتصاد صنعتی در مدرسه عالی کار و هنر شد و در سال 1830 به استادی کرسی اقتصاد در کلژدوفرانس انتخاب گردید. سی را مروّج و مفسّر افکار آدام اسمیت معرفی کرده‌اند، او در آثار خود نه تنها با وضوح و ترتیبی منطقی به معرفی آدام اسمیت پرداخت؛ بلکه اولین عامل اقتصادی بود که اقتصاد را تحت مباحث سه‌گانه تولید، توزیع و مصرف مورد مطالعه قرار داد. این تقسیم‌بندی، سال‌های متمادی مورد استفاده اساتید اقتصاد قرار گرفت. در واقع سی را نمی‌توان فقط مفسّر و مروج افکار اسمیت خواند. از نظر ژان باتیست سی، علم اقتصاد علم قوانین حاکم بر ثروت و نمایش‌دهنده طرق تشکیل، توزیع و مصرف ثروت است.[2] او در سال 1832 از دنیا رفت.
قانون سی
براساس این قانون، "عرضه، تقاضای خود را به‌وجود می‌آورد." بنابراین تولید اضافی (مازاد عرضه) در اقتصاد سرمایه‌داری ناممکن است. "قانون بازارها" یا "قانون سی" نقطه عطف عقاید ژان باتیست سی است و محور اصلی نظریه تعادل اشتغال کامل کلاسیک‌ها محسوب می‌شود.[3]
مفهوم این نظریه این است که تولید کالاها و خدمات، باعث ایجاد درآمد برای عوامل و نهاده‌های تولید می‌شود؛ که این امر، منجر به ایجاد تقاضای جدید نسبت به محصولات دیگر بخش‌های اقتصادی خواهد شد. نتیجه پذیرش این قانون، این خواهد بود که هیچ نوع رکود و کسادی موقّت و یا دائمی (خاص و یا عام) در اقتصاد بروز نخواهد کرد. یک نتیجه مهمتری که کلاسیک‌ها از این قانون می‌گیرند، این است که تحت شرایط انعطاف‌پذیری قیمت‌ها، نظام اقتصادی در بلندمدت همواره در سطح اشتغال کامل، دارای وضعیت تعادلی خواهد بود.[4] به این ترتیب، سی، منکر عدم تعادل‌ها و بحران‌های اقتصادی نیست؛ اما آنها را موقّت و زودگذر می‌داند. اگر چه قانون سی را امروز به افسانه تشبیه کرده‌اند، ولی باید توجه داشت که مبنای این فکر، هنوز مورد قبول بسیاری از اقتصاددانان نظام سرمایه‌داری است.[5] قانون سی، یک وضعیت تعادل عمومی است؛ که برای تحلیل آن، لازم است به بررسی چگونگی پیدایش تعادل در تمامی بازارها (بازار کار، بازار کالا، بازار پس‌انداز و سرمایه‌گذاری) پرداخته شود.[6]
ژان باتیست سی، قانون بازارها را در پاسخ به رساله ویلیام اسپنس (William Spence: 1846-1926) تبیین کرد. رساله ویلیام اسپنس در خصوص خسارت تجارت بین انگلیس و فرانسه در خلال جنگ‌های ناپلئون بود.[7]
آرای ژان باتیست سی
مهمترین آرای او همان قانون سی است که بسیاری از اقتصاددانان کلاسیک آن‌را پذیرفته و به‌کار بستند. سی آرای دیگری هم دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. هماهنگی منافی فردی با منافع اجتماعی؛ وی بر هماهنگی میان منافع فردی با منافع اجتماعی تأکید داشت و بر این عقیده بود که هرکس با تعقیب منافع شخصی خود بر منافع جامعه می‌افزاید. از طرف دیگر، وی چنین می‌پنداشت که در سیستم سرمایه‌داری و در شرایط معیّن، اقتصاد، همیشه در تعادل اشتغال کامل قرار می‌گیرد و بیکاری غیر اختیاری در نظام مذکور ناممکن است.
2. تعادل عرضه و تقاضا؛ سی، گردش اقتصادی نظام سرمایه‌داری را با خوش‌بینی قابل ملاحظه‌ای تحلیل نمود. به‌نظر او، تعادل عرضه و تقاضا خودبه‌خود در شرایط رقابت آزاد و بدون احتیاج به دخالت دولت تأمین می‌شود. سی به آزادی کسب و کار در زندگی اقتصادی اعتقاد داشت و برای دولت وظایف اقتصادی قائل نبود.
3. وظایف پول؛ از نظر سی پول تنها دو وظیفه دارد: 1) واحد شمارش 2) وسیله مبادله. در حالی که معمولا در ادبیات اقتصادی سه وظیفه سنتی را برای پول بر می شمارند. یعنی علاوه بر دو موردی که سی برای پول بر شمرده است، وظیفه دخیره ارزش و ثروت نیز از وظایف پول به حساب می آید.[8] بنابراین از نظر سی پول فقط نقش وسیله مبادله را بازی می‌کند. در اقتصاد پولی که سی از آن صحبت می‌کند، تعادل بازار کالا، همزمان با تعادل بازار پول به‌وجود می‌آید؛ در نتیجه، تعادل قیمت ایجاد می‌شود. از این لحاظ، در اقتصاد کلاسیک، بازار پول، از بازار کالا جدا نیست و هر دو در واقع نظریه قیمت را بیان می‌کنند.
4. نرخ بهره؛ به‌عقیده سی، پس‌اندازکنندگان و سرمایه‌گذاران در بازار پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، یک گروه واحد هستند و به‌خاطر یک عامل مشترک، یعنی نرخ بهره، پس‌انداز و سرمایه‌گذاری می‌کنند.
5. عامل چهارم تولید؛ سی "کارآفرین" را به‌عنوان عامل چهارم تولید، در کنار سه عامل دیگر (زمین و منابع طبیعی، نیروی کار و سرمایه) مورد تأکید قرار داد.
6. نظریه قمیت‌گذاری؛ نظریه "تعادل بازار کالا" همان نظریه قمیت‌گذاری سی است. او در این مورد با نظریه اسمیت مخالفت می‌کند و برای تعیین قیمت، نقش مطلوبیت (که در تقاضا اثر دارد) را همراه با نقش هزینه (که روی عرضه مؤثر است)، معرفی می‌کند.
نقد تاریخی ژان باتیست سی
با اینکه شهرت ژان باتیست سی به‌علت طرح قانون سی است، اما باید گفت که او مبدع قانون سی در مورد بازارها نیست. او در کتاب "گفتار در اقتصاد سیاسی" که در سال 1803 متشر شد، می‌گوید: «کالاها همواره با کالاها معاوضه می‌شوند.» جان استوارت میل (John Stuart Mill: 1806-1873) در کتاب "دفاع از تجارت" که در سال 1808 نوشت، این جمله را به‌صورت «هر عرضه تقاضای خود را ایجاد می‌کند»، درآورد و از آن نتایجی گرفت؛ از جمله اینکه رکود در تجارت به‌خاطر اضافه تولید نیست و نقش پول در مبادله در درجه دوم اهمیت قرار دارد. وقتی جان استوارت میل (و بعد از او ریکاردو) راه را نشان دادند، ژان باتیست سی نظرات اولیه خود را تغییر داد و به نظرات میل نزدیک شد. به‌علاوه، نه خود ژان باتیست سی، نه جان استوارت میل و نه حتی ریکاردو (David Ricardo:1772-1823) به اندازه کینز به قانون سی توجه نکردند.[9]
سی را بعضاً به‌خاطر تمییز تفاوت میان کارفرما و صاحب سرمایه مورد احترام قرار داده‌اند. ولی اگر نوشته‌های سی به‌دقت خوانده شود، معلوم می‌شود که او بر نقش کارفرما به‌عنوان هماهنگ‌کننده عوامل تولید تأکید داشته و بر نقش مهم‌تر کارفرما به‌عنوان خریدار مواد اولیه با قیمت مشخص برای فروش کالاهای حاصل از آن در آینده به قیمتی نامعلوم، که مدت‌ها قبل از این توسط ریچارد کانتیلون (Richard Cotillion: 1680-1734) مورد اشاره قرار گرفته بود، توجّّهی ندارد. حتّی نقش کارفرما به‌عنوان مبدع کالاها و روش‌های تولید جدید که اساس نظریه شومپیتر (Joseph Schumpeter: 1883-1950) را تشکیل می‌داد، توسط سی تنها به اختصار مورد اشاره قرار گرفته است. به‌همین جهت در اینجا نیز تاریخ، بیش از حد با ژان باتیست سی همراه بوده است.[10]
آثار سی
آثار زیادی از ژان باتیست سی به‌جا نمانده است. اثر مهم اقتصادی این دانشمند، کتابی تحت عنوان رساله‌ای درباره اقتصاد سیاسی (گفتاری در اقتصاد سیاسی) است؛ که در سال 1803 انتشار یافت. سی در این کتاب با گسترش عقاید اسمیت، آینده روشنی را برای سرمایه‌داری پیش‌بینی کرده و نیز با تقسیم معروف علم اقتصاد به مباحث تولید، توزیع و مصرف، روش جدیدی را برای مسائل اقتصادی پیشنهاد کرده است. علت اصلی شهرت وی، تبیین "قانون سی" در این کتاب است.[11]